A A

А. ДЗЯРНОВІЧ. ДЭФІНІЦЫІ АФІЦЫЙНАЙ МОВЫ ВКЛ: ПАМІЖ САЦЫЯЛІНГВІСТЫКАЙ І ГІСТАРЫЧНЫМ ДЫСКУРСАМ

Чцв, 28 траўня 2015

Беларуская мова

(Научные чтения, посвященные Виктору Владимировичу Мартынову (к 90-летию со дня рождения) : сб. науч. трудов. Вып. II / редкол. : Г.А. Цыхун (отв. ред.), А.Н. Гордей (зам. отв. ред.) [и др.]. – Минск : РИВШ, 2015. – С. 61—64)

Пытанне аб юрыдычным статусе і культурна-палітычнай інтэрпрэтацыі афіцыйнай канцылярскай (у адпаведнасці з ІI і III Статутамі ВКЛ) мовы працягвае хваляваць гісторыкаў. Дыяпазон азначэнняў вельмі шырокі — ад «канцылярскай славянскага» (сучасная літоўская гістарыяграфія) ці «заходнярускія» да «старабеларускай» (беларуская гістарыяграфія і часткова літоўская гістарыяграфія) і «палескага» (украінскі даследчык Майсіенка).

Найперш трэба адзначыць, што тэрмін «старабеларуская мова» з'яўляецца канвенцыянальным і замацаваўся ў навуковай літаратуры дзякуючы Яфіму Карскаму, які ў сваім дакладзе на ІХ Археалагічным з'ездзе ў Вільні ў 1893 г. прапанаваў саму гэтую дэфініцыю: «По нашему мнению, старое западно-русское наречие, будучи разговорным в устах образованного общества, постоянно опиралось на язык простого народа местного белорусского племени. Вследствие указанного обстоятельства, по преобладанию в нём элементов белорусской речи, и называть его следует белорусским языком, прибавляя разве для отличия от современного белорусского наречия название старого» [1].

Сярод беларускіх спецыялістаў па гісторыі мовы дасягнута згода ў выкарыстанні для гэтага мовы тэрміна «старабеларуская літаратурна-пісьмовая мова» (Л. Шакун, А. Жураўскі). Вызначаны асаблівасці сістэмы лісты, фанетычнага ладу, граматычнай сістэмы, лексічнага складу гэтай мовы (А. Булыка, А. Жураўскі, І. Крамко, Ф. Янкоўскі), сукупнасць яго функцыянальных стыляў — дзелавы, свецка-мастацкі, рэлігійны (А. Жураўскі), зафіксаваныя іншыя формы існавання гэтай мовы — тэрытарыяльныя і сацыяльныя дыялекты, прастамоўі і інш (У. Свяжынскі). У Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі завершана праца над складаннем капітальнай лексікаграфічныя картатэкай пісьмовых помнікаў старабеларускай мовы і працягваецца выданне унікальнага лексікаграфічныя працы — « Гістарычнага слоўніка беларускай мовы». Акрамя таго, беларускімі гісторыкамі ў якасці саманазвы гэтай мовы выкарыстоўваецца тэрмін гістарычных крыніц таго часу — «руская» мова. Пры гэтым сам тэрмін ставіцца ў двукоссі, а часам і ў расійскамоўнай версіі выкарыстоўваецца адно -с.

Значна большую варыятыўнасць як проста ў назве, так і ў самой дэфініцыі гэтай мовы мы знаходзім у літоўскіх спецыялістаў. Вядомы гісторык і дыялекталогіі літоўскай мовы З. Зінкявічус характарызуе афіцыйны канцылярская мова ВКЛ як «старажытнацакроўнаславянскі, парадкам разведзены мясцовымі заходнеславянскіх моўнымі элементамі». На яго думку гэтая мова была штучным, так як будучы агульнадзяржаўным канцылярскай, ён не стаў гутарковай. Адначасова Зінкявічус прызнае, што ў адрозненне ад Маскоўскай дзяржавы на славянскі канцылярская мова ВКЛ моцны ўплыў аказаў гутарковая мова заходняй частцы ўсходнеславянскай тэрыторыі, на якой з цягам часу сфармаваліся сучасныя беларускую і ўкраінскую мовы. У канцы XVI ст. канцылярская мова была ўжо «беларусізавана». Літоўскі гісторык права К. Яблонскіс паказваў яшчэ большую «бездань» паміж «рускай» канцылярскай мовай ВКЛ і беларускай мовай. Гэты «рускую» мову ён лічыў агульным для Беларусі, Украіны і Маскоўскай Русі, выключна пісьмовай, узыходзячай да балгарскаму, якая мела агульнае з беларускай мовай не больш, чым пісьмовая лацінская мова з італійскія гаворкамі Міжземнамор'я. Таму, на яго думку, няправільна называць гэтую мову беларускай. Гісторык літоўскай мовы Й. Паленіс адзначае, што ў лінгвістычнай літаратуры пакуль цвёрда не ўсталявалася назва гэтай мовы. Прытрымліваючыся традыцыйнай схемы, Паленіс лічыць, што асновай канцылярскай мовы ВКЛ з'яўляецца старажытнаруская літаратурная мова, а механізм ўзнікнення першай з іх складаецца ў насычэнні старажытнарускага мовы асаблівасцямі заходніх гаворак, літоўскімі і польскімі элементамі. Літоўскі гісторык кнігі Л. Уладзіміравас указваў на тое, што асновай пісьмова-літаратурнай мовы з'яўляецца не царкоўнаславянская ці балгарскую мовы, а мясцовы гутарковую мову.

У нашы дні ў сувязі з рэалізацыяй праграмы выдання Метрыкі ВКЛ праблема дэфініцыі мовы зноў стала актуальнай для літоўскіх даследчыкаў, на гэты раз у першую чаргу для гісторыкаў-археаграфіі. С. Лазутку ў сваіх публікацыях Статутаў і Судовых кніг Метрыкі ВКЛ першай паловы XVI ст. выкарыстаў тэрмін «старабеларуская мова», акрамя таго лічачы, што ён быў не проста пісьмовым, але і гутарковай. Падставай для такіх высноў паслужыў аналіз запісаў судовых спраў, у якіх бачны «не проста фармуляр судовых спраў, але перадача жывы прамовы баяраў і нават сялян Мінскага, Кобрынскага паветаў». Лазутка таксама лічыць «самым цікавым», з пункту гледжання мовы, «што і літоўскія байорасы (баяры), і нават сяляне даюць паказанні, па нашым цвёрдым перакананні, на гэтай мове». У адрозненне ад археаграфіі і гісторыкаў-прававедаў Віленскага універсітэта гісторыкі і археаграфіі Інстытута гісторыі Літвы выкарыстоўваюць тэрмін «славянская канцылярская мова», часам ўжываецца нават тэрмін ХIX ст. — «заходнеруская мова». Але навацыяй апошняга часу стала вяртанне да тэрміна gud?, які пры ўсёй сваёй традыцыйнасці можа мае розныя каштоўнасна-псіхалагічныя канатацыі (С. Лазутка, Э. Гудавичюс, А. Дубоніс). У любым выпадку, гэта даволі канкрэтнае вызначэнне для літоўскай мовы, але праблема дэфініцыі мовы ў расійскамоўных тэкстах застаецца ў рамках літоўскай гістарыяграфіі адкрытай [2].

У літоўска-беларускай дыскусіі, што распалілася (А. Дубоніс — У. Свяжынскі) [3], пад пільны аналіз патрапілі і самі сацыялінгвістычныя дэфініцыі. А. Дубонис акцэнтавана заявіў аб сваім бачанні: «... мы маем справу з лінгвістычнай сумеснай жыццём (суіснаваньнем) і раўнавагай, якія склаліся за стагоддзя ў ВКЛ, а не з праблемы дзяржаўнай мовы... Дзяржаўны мова ў ВКЛ проста адсутнічаў. Пошукі такога можна назваць анахранічная метадам даследаванняў" [4].

Праблема канцылярскай мовы ВКЛ у апошняе дзесяцігоддзе стала вельмі актуальнай і для ўкраінскай гістарыяграфіі і звязана гэта з пошукам «моўнага кода культуры» («Історія української культуры»). Агульная выснова заключаецца ў тым, што "мова галіцка-валынскіх грамат, пазней грамат Малдаўскага княства, стаў фармавацца на аснове ўкраінскага мовы, дзелавой мову Вялікага княства Літоўскага акумуляваў рысы ўкраінскага і беларускага моў» (Яраслаў Ісаевіч). На раннім этапе вызначаюць ў ім былі ўкраінскія рысы, а з сярэдзіны XV ст. і асабліва з XVI ст. — беларускія [5].

Найноўшая канцэпцыя належыць украінскаму гісторыку мовы і дыялекталогіі В. Майсіенку, які лічыць, «руська мова» не ўзнікла на аснове жывых чорт аднаго з народаў, а «беларускі [моўнай] комплекс» супаў з «палескім». Таму ад XVI ст. ёсць сэнс казаць аб старабеларускай-палескім варыянце «руськай мовы», які ўжо выразна супрацьпастаўляць стараўкраінскаму [6].

У спрэчках гісторыкаў вельмі важная застаецца этнічная кампанента інтэрпрэтацыі, якая разумеецца ў сучасным значэнні, лінгвістычныя жа аспекты прымаюцца пад увагу вельмі рэдка. Справа ў тым, што этнічны маркер гэтай мовы дазваляе гісторыкам рабіць далейшыя высновы аб «этнакультурнай прыродзе» самога Вялікага Княства. Ці гатовыя гісторыкі, якія адстойваюць «нацыянальныя правы», казаць ад імя «за ўсё» Вялікага Княства Літоўскага, а не толькі ад імя сваіх нацыянальных гістарыяграфіі?

Усе вышэй прыведзеныя прыклады дыскусій тычыліся ўжывання пісьмовай мовы. Многія лінгвісты мяркуюць што ўсе тыпы пісьма цалкам выходзяць па-за межы мовазнаўства і што гэтая навука мае абмежавацца вывучэннем толькі гукавай (гутарковай) мовы. Але канадскі даследчык Генры Анры Глісон праз сваю канцэпцыю дэскрыптыўнай лінгвістыкі даводзіць, што паміж маўленнем і пісьмом існуе цесная непарыўная сувязь. Пры вывучэнні і маўлення, і пісьма нярэдка выкарыстоўваюць тыя ж самыя метады, а іх структуры аказваюцца ў многіх адносінах падобнымі. Усё ж неабходна вельмі выразна размяжоўваць вуснае маўленне ад мовы пісьмовай і, у тым ліку ў гістарычных даследаваннях, асобна абумоўліваць гэты феномен — пісьмовую мову.

Асэнсаванне вопыту дыскусіі дазваляе сцвярджаць, што ў асобных спецыялізаваных галінах магчыма дасягнуць адэкватных ацэнак — адносна прававога статусу гэтай мовы, яго лінгвістычнай класіфікацыі. Але агульная дэфініцыя пакуль недасяжная. Падобнае вызначэнне, якое задаволіла б гісторыкаў розных школ і напрамкаў, магчыма толькі як канвэнцыйнае — на ўзроўні агульнага пагаднення, няхай і з пэўнай доляй умоўнасці.

[1] Карский Е.Ф. Что такое древнее западно-русское наречие // Труды IX Археологического съезда в Вильне. Т. 2. Москва, 1897. С. 70.

[2] Дзярновіч А. «Гуды» як гістарычны назоў беларусаў па-літоўску: «готы» ці «варвары»? // Беларусь і беларусы сярод суседзяў: гістарычныя стэрэатыпы і палітычныя канструкты. Матэрыялы міжнароднай канферэнцыі. Рэдактары: Алесь Лагвінец, Таццяна Чуліцкая. Варшава: Uczelnia ?azarskiego, 2013. С. 64-65.

[3] Гл.: Metriciana: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскга. Т. ІІІ, 2004.

[4] Дубоніс, Артурас. Да праблемы дзяржаўнай мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім // Metriciana: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскга. Т. ІІІ, 2004. С. 218-219.

[5]Історія укра?нсько? культури. У 5 т. Т. 2. Укра?нська культура ХІІІ — першо? половини XVII століть. Ки?в: Наукова думка, 2001. С. 191.

[6] Мойсиенко В.М. Этноязыковая принадлежность «руськой мовы» во времена Вилекого княжества Литовского и Речи Посполитой // Славяноведение. 2007, № 5. С. 62.

Цэтлікі: ,

Ответить

  Проверка PR и ТИЦ
Нашы сябры:
Казкі беларускія!