Мовазнаўства

Норма і ўзус – паняцці, якія пры сваім тэрміналагічным характары, праяўляюць імкненне да неадназначнасці, пры характарыстыцы названых тэрмінаў прынята гаварыць пра іх шырокае і вузкае значэнне. Не паглыбляючыся ў тэрміналагічныя спрэчкі, азначым гэтыя паняцці наступным чынам: норма – гэта вынік мэтанакіраванай кадыфікацыі мовы, гэта агульнапрынятыя для літаратурнай пісьмовай мовы правілы, якія зафіксаваны граматыкай канкрэтнай мовы. Калі норму можна характарызаваць як эталон, то ўзус – гэта маўленчая “будзённасць”, эмацыйныя паводзіны мовы ў спрыяльных і неспрыяльных для яе умовах. Паняцце “ўзус” звязана з адхілкамі ад нормы, на лексічным узроўні норма – гэта лексіка, якую фіксуюць слоўнікі, узус – лексіка субстандартная, якую можна сустрэць толькі ў спецыяльных слоўніках (напр. слоўніках слэнга, жаргона і г.д.).
Лексічны ўзус – гэта мясцовыя нелітаратурныя і чужыя элементы, якія дапускаюцца ў гутарковай мове, але ў яе пісьмовай форме выклікаюць шмат пытанняў. У перыяд даграматычны (да напісання граматык) носьбіт мовы кіраваўся ўнутраным пачуццём якаснага і няякаснага моўнага матэрыялу. Перыяд граматычны, з аднаго боку, спрашчае дыферэнцыяцыю граматычна прыдатнай і непрыдатнай сыравіны, – таму што граматыка замацоўвае правілы ўжывання кожнага разрада слоў. Сістэматызацыя моўных узроўняў прыводзіць да схематызацыі і падзяляе ўвесь лексічны запас на нарматыўны (літаратурны альбо стандартны) і ненарматыўны (нелітаратурны ці субстандартны).
Граматыкалізацыя мовы і далейшы адукацыйны працэс таксама падзяляе носьбітаў мовы на тэарэтычна арыентаваных носьбітаў – лінгвістаў (далей ТАН), і эмпірычна арыентаваных (носьбітаў без лінгвістычнай адукацыі, далей наіўны носьбіт – НН). У сувязі з гэтым лінгвістычная антрапалогія прапаноўвае разглядаць сацыяльныя і культурныя фактары, якія ўплываюць на фармаванне уяўленняў пра мову ў розных катэгорый яе носьбітаў, а таксама ставіць пытанні: ці ўплываюць гэтыя ўяўленні носьбітаў мовы (моўныя ідэалогіі) на канструяванне і змену сацыякультурнай прасторы нацыі, ці адбіваюцца гэтыя ўяўленні ў структуры мовы.
Пры гэтым мы павінны ўлічваць суадносіны “народнага” і навуковага погляду на мову і на развіццё яе субстандартаў.

1. Субстандарт як ўгнаенне, сыравіна для будучага слоўніка
Субстандартная лексіка ў кожнай мове мае сваю спецыфіку і ўтварае асобныя, у рознай ступені развітыя, лексічныя групы. Для беларускай мовы канца ХІХ ст. было характэрна шырокае развіццё жаргона, аб гэтым сведчаць шматлікія публікацыі розных часоў: Ф. Сцяпура (1880) [1, с. 377-390], А. Мейер (1786) [2, с. 86-137], С. Мікуцкі (1853) [3, с. 176-192], Ф. Стаўровіч (1870) [4, с. 1-35], Е. Раманаў (1890 і 1885), [5], [6] і інш. Канец ХХ – пачатак ХХІ ст. пазначаны ў Беларусі буйным развіццём трасянкі.
Субстандарты рускай мовы ХІХ ст. былі прадстаўлены т.зв. “афенскай” мовай, арго і жаргонамі на пачатку ХХ ст., і слэнгам на яго канцы. Сучасная чэшская мова не мае значнага разрыву паміж пісьмовым і размоўным варыянтамі, як гэта можам назіраць ў беларускай (літаратурная мова – трасянка), рускай (літаратурная мова – слэнг) ці ўкраінскай (літаратурная мова – суржык). Але і ў чэшскай мове ёсць свае субстандарты, стандартнай чэшскай мове прынята проціпастаўляць гантырку. Названыя субстандарты, таксама як трасянку ці суржык, носьбіты мовы ідэнтыфікуюць перадусім на аснове фанетычнай адрознасці.
Працэсс пранікнення субстандартнай лексікі ў стандартны слоўнік, як паказвае практыка, з’яўляецца заканамернай з’явай. Асабліва ярка ён працякае на працягу апошніх 25 гадоў у рускай мове, дзе інтэрвенцыя слэнгавых адзінак прыводзіць да значных пасунаў у стылістычнай парадыгме і размывае стылістычныя межы.

2. Наіўная і навуковая парадыгмы
Наіўная моўная карціна свету, заснаваная, як правіла, на народнай этымалогіі, структуруе свет на архетыповыя катэгорыі розных узроўняў, у тым ліку выдзяляе катэгорыю эмпатычных моўных з’яў і з’яў неэмпатычных. Эмпатыя і непрыязнь да моўных з’яў можа па-рознаму рэалізавацца ў наіўнага носьбіта мовы і лінгвіста. Як правіла, субстандартныя адзінкі, па сваёй прыродзе – адзінкі эмацыянальныя, негатыўна ці пазітыўна маркіраваныя. Ацэначнасць, як з’ява суб’ектыўная, дае магчымасць кожнаму асобнаму НН ўкладаць у новае слова свой уласны набор канататыўных адценняў, што будзе разыходзіцца з наборам канататаў ТАН, які зыходзіць не толькі з уласнага суб’ектыўнага успрымання, але ацэньвае лексічную адзінку зыходзячы з этымалогіі і яе гістарычнага развіцця.

3. Трасянка ў навуковай і наіўнай карціне міра
Адносіны да беларускай трасянкі (таксама як да ўкраінскага суржыка і рускага слэнга) прапаноўваюць шырокую шкалу палярных ацэнак. Трэба адзначыць, што палярную ацэнку гэтых з’яў выказваюць як НН мовы, так і ТАН. Цалкам пераважае негатыўная ацэнка названых з’яў. Гіперкарэктнасць у адносінах да трасянкі ставіць яе ў разрад пачварных з’яў. Адносячы да разраду субстандартаў рознаструктурныя (паводле спосабаў утварэння і сфер ужывання) нацыянальныя з’явы, як слэнг, трасянка і суржык (для двух апошніх аўтар гэтага артыкула прапаноўвае тэрміналагічнае азначэнне транскод [7, с. 171-190]), канстатуем іх афіцыйную выключанасць з пісьмовай формы мовы, ці выкананне імі стылістычнай функцыі ў пісьмовым тэксце, але адзначаем, што названыя з’явы маюць рознае паходжанне і структуру, а такім чынам, адрозніваюцца і іх стылістычныя функцыі. Трэба дадаць, што ў працэссе свайго развіцця субстандарты мяняюць сваю структуру і функцыі. Калі ў 90-я гады ХХ ст. рускі слэнг часта азначалі як мову моладзі, якая падкрэслівала адрознасць мышлення малодшай генерацыі ад старэйшай, то ў сучаснасці – рускі слэнг выконвае функцыю кансалідацыі нацыі, ён гучыць з вуснаў старэйшага і малодшага пакаленняў, без аглядкі на сацыяльную прыналежнасць яго носьбітаў. Пры чым той, хто карыстаецца слэнгам, не лічыцца ў РФ асобай неадукаванай ці малакультурнай.
Зусім інакш выглядаюць суадносіны нацыянальнай мовы і нацыянальнага субстандарта ў Беларусі. Яны звязаны перш за ўсё з сацыяльнай ідэнтыфікацыяй носьбіта трасянкі, на навуковым узроўні – з праблемай культуры мовы, пры вырашэнні якой большасць НН і ТАН выказваюць негатыўныя адносіны да “народнай граматыкі” трасянкі.
У гэтым кантэксце зноў жа ўзнікаюць адрозныя суадносіны літаратурнай мовы і субстандарта ў РФ (слэнг), Беларусі (трасянка) і Ўкраіне (суржык).
Выдатны пісьменнік і мовазнаўца К. Чукоўскі адзначаў, што гісторыя развіцця аргатычных слоў паказвае, што ніякія жаргоны не шкодзяць мове, таму што сфера іх выкарыстання вузкая, а з нарматыўнай мовай яны суадносяцца як пруд з акіянам. <...> Якімі б ні былі жаргоны, іх існаванне даказвае, што мова жыва і здарова. Толькі мёртвыя мовы не маюць жаргонаў [8, I].
Вядома, што беларуская і ўкраінская мовы карыстаюцца пераважна рускім слэнгам, значнага пласта нацыянальнага слэнга яны не маюць, што заканамерна – сучасны “пасляраспадавы” перыяд для постсавецкіх моў цалкам з’яўляецца перыядам залечвання ран і ўзнаўлення сваіх структурных узроўняў. Таксама як і астатнія мовы постсавецкай прасторы, беларуская і ўкраінская зрабілі свой пасільны унёсак у рускі слэнг (хата, базарить, трындеть і інш.).
Аднак прыведзеныя суадносіны нацыянальная мова – нацыянальны субстандарт адцяняюць праблемны ўзровень развіцця нацыянальнай мовы. Калі ў русскай мове мы назіраем суадносіны нацыянальная мова – нацыянальны субстандарт, то для украінскай і беларускай моў гэта парадыгма ўскладняецца тым, што нацыянальная мова ўступае ў канфліктагенныя адносіны з субстандартам, сфармаваным толькі часткова на аснове нацыянальнай мовы. Як вядома, другі складнік трасянкі і суржыка – чужы элемент – руская мова. І ў гэтым сэнсе выказванне К. Чукоўскага пра жаргоны (як субстандарты ўвогуле) нельга аплікаваць на сітуацыю беларускую ці ўкраінскую, г.зн. што нельга атаясамліваць любы нацыянальны субстандарт (у нашым прыкладзе трасянку і суржык) з жаргонам, хаця ў сваіх функцыях яны маюць шмат агульнага. Калі рускі слэнг з часам вылучае пласт агульнаўжывальнага слэнга, які ўваходзіць у рускую літаратурную мову ў якасці крэатыўнага эмацыянальнага элемента сучаснага слоўніка, то лексічныя элементы трасянкі і суржыка ў большай меры выконваюць дыфузную функцыю, размываючы не стылістычныя граніцы (як гэта адбываецца ў рускай мове), але спрыяюць парушэнню граматычнай структуры асобных класаў слоў.
Моўная “правільнасць”, а ў разгледжаным кантэксце – моўная норма, — паняцце праменлівае. Паводле Й. Халлера, моўная норма – рэлатыўнае паняцце, якое з часам змяняецца. У моўнай будзённасі рэалізуецца і катэгорыя прасторы, яна таксама праяўляецца пры ацэнцы моўнай “правільнасці”, таму што маўленне, як з’ява калектыўная, падпарадкоўваецца зменам, выплываючым з яе аб’ёму [9, с. 11].
Факт і формы існавання названых нацыянальных субстандартаў сведчаць пра тое, што кожная мова па-свойму рэагуе на ненатуральныя для яе інавацыі і выпрацоўвае ўласныя рэфлексы самазахавання, абумоўленыя яе канкрэтным станам і становішчам ў грамадстве. Аднак нельга прадбачыць, што з інаватыўнага матэрыяла будзе адабрана як прыдатнае. Эмпатычны ці неэмпатычны для носьбітаў мовы субстандартны матэрыял, як правіла, знаходзіцца на лінейнай асі: негатыўна маркіраваны – стандарт – пазітыўна маркіраваны. Калі палярна маркіраваная лексіка (негатыўная і пазітыўная) пачынае набліжацца да ядра, цэнтра асі, яна губляе сваю ацэначнасць, і такім чынам, набывае шанц перакрочыць мяжу – перайсці з субстарндарта ў стандартную мову, аднак для гэтага перахода патрэбны час.

Бібліяграфія:

1. Сцепура Ф. Русско-нищенский словарь, составленный из разговора нищих Слуцкого уезда, Минской губернии, местечка Семежова. // Минские епархиальные ведомости, 1880, № 17. – С. 377-390.
2. Мейер А. Описание Кричевского графства 1786 года. // Могилёвская старина, 1901, вып. 2. – С. 86-137.
3. Микуцкий С. Областные слова белорусских старцев. // Изв. по ОРЯС, 1853, т. 2, с. 400; Белорусские слова: Материалы для сравнительного и объяснительного словаря и грамматики русского и древнеславянских наречий. Изв. по ОРЯС, 1856, т. 5. – С. 176-192.
4. Ставрович Ф. Ф. Опыт исторических и этнографических исследований о Северо-Западном крае. Вильня, 1870. – С. 1-35.
5. Романов Е. Очерки быта нищих Могилевской губ. // «Этнографическое обозрение», 1890.
6. Романов Е., Нищенский словарь Минской губ. // Сб. Отд. русского языка, XXI, 1885.
7. Калита И.В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. ?st? nad Labem : PF UJEP, 2010.
8. Чуковский К. Живой как жизнь (Разговор о русском языке). М. : Изд. ЦК ВЛКСМ «Молодая гвардия», 1962.
9. Haller J. Dar jazyka. Praha, Herrman & synov?, 2007.