Мовазнаўства

?esk? v?dom? B?larusi – Чэшскае ўсведамленне Беларусі. Praha: KAROLINUM, ISBN 978-80-246-2252-1, 2013, 428 c., c. 49-60.

Уводзіны
Фармаванне культурных, а з пункту гледжання лінгвакультуралогіі – лінгвакультурных канцэптаў (лінгвакультурэм) – працяглы культурна-гістарычны працэс, пры чым бясконцы, як культурнае развіццё чалавецтва.
Шматмернасць свету абумоўлівае стварэнне своеасаблівага наднацыянальнага “кодэксу архетыпаў” ці базісных канцэптаў, з якімі чалавецтва працуе на працягу ўсёй гісторыі свайго існавання. Гэта іманентныя паняцці, што ляжаць у аснове этычных канвенцый кожнай культуры: дабро – зло, свой – чужы, мужчына – жанчына, бацькі – дзеці, жыццё – смерць і іншыя. Многія з іх іканічныя, ўспрымаюцца як структурныя (бінарныя) апазіцыі. Архетып – лінгва-псіхалагічная з’ява, яе развіццё непарыўна звязана з апперцэпцыяй агульнавядомага рэцыпіентамі, якія валодаюць рознымі мовамі і з’яўляюцца носьбітамі розных ментальных матрыц. Суб’ектывацыя заўсёды непарыўна звязана з моўнай адаптацыяй.
М. Благо называе мову крывым люстэркам рэальнасці, бо мову можна разглядаць як люстэрка рэальнага і культурна-паняційнага свету (г. зн. свету культурна-абумоўленых паняццяў), таму што менавіта мова адлюстроўвае і першы, і другі. М. Благо канстатуе: мова не адлюстроўвае аб’ектыўна індыферэнтны вобраз свету, але суб’ектыўны, ўласцівы дадзенаму народу, прафільтраваны праз яго мысленне, душу і культуру; таму, паводле Благо, правільней было б назваць мову не крывым, але стваральным, ці нават чароўным люстэркам (Blago, 2009, 303).
Мова як люстэрка, падобна бінарным архетыповым канцэптам, прапаноўвае існаванне вобраза і інварыянта (ці ў агульнасветавым кантэксце – нацыянальных інварыянтаў), пры гэтым два света – рэальны і адлюстраваны (суб’ектываваны ці суб’ектыўны) знаходзяцца ў непарыўнай сувязі.

1. Маўленчы канструкт ‘свой’ – ‘чужы’
Адным з асноўных і найстаражытнейшых канцэптаў кожнай без выключэння культуры, з’яўляецца бінарны канструкт ‘свой’ – ‘чужы’, які на працягу свайго гістарычнага развіцця быў і застаецца актуальным як паняцце гістарычнае, філасофскае, палітычнае. Ён адбіваецца на ўсіх ўзроўнях мовы. Узровень фанетычны і непарыўна звязаныя з ім фаналагічны і акцэнталагічны, (не)успрыманне якіх цяжка паддаецца аб’ектыўнаму лагічнаму тлумачэнню, выклікаюць асаблівую цікавасць.
На ўзроўні лексічным прыязнь ці непрыязнь да слова (роднага і чужога) можна тлумачыць зыходзячы з семантыкі; ўзровень фразеалагічны прапаноўвае гатовыя для карыстання “прадукты” альбо ў выпадку патрэбы – пошук эквівалентаў у чужой мове. Менавіта адсутнасць такіх магчымасцяў у фанетыцы ставіць пытанні, на якія пакуль немагчыма даць тэарэтычна абгрунтаваны аб’ектыўны адказ – паводле якіх крытэрыяў ідэнтыфікуецца носьбітамі сваё і чужое ў маўленні?
Э. Сепір адзначаў, што моўная сфера звязана са стэрэатыпамі сацыяльных паводзін. Па сваёй функцыянальнай значнасці моўныя формы маюць апасродкаваны характар. Гукі, словы, граматычныя формы і сінтаксічныя канструкцыі, якія засвойваюцца з дзяцінства, маюць пэўнае значэнне толькі таму, што грамадства моўчкі пагадзілася лічыць іх сімваламі тых ці іншых рэферэнтаў. Па гэтай прычыне мова ўяўляе сабой прыдатную вобласць для вывучэння агульнай тэндэнцыі сацыякультурных паводзін, адлюстроўвае выпрацоўку шматлікіх фармальных прыёмаў, якія выражаюць другасныя, постфактумныя адносіны да функцыянальных патрэб (Сепир, 2001, 600). Сепір прыводзіць прыклад – ніводзін індзеец яна не мае ніякага паняцця пра класіфікацыі і правілы, якім падпарадкоўваюцца гукі яго мовы, але пры гэтым гукавыя суадносіны носьбітамі мовы адчуваюцца і ўлічваюцца. Памылковае выкарыстанне гукаў у моўнай плыні выклікае ў носьбіта мовы такое ж непрыняцце, якое можа быць выклікана эстэтычным парушэннем, як нешта несуразнае, не адпавядаючае агульнай карціне, ці калі падыходзіць з рацыянальнага боку, як нешта нелагічнае ў сваёй аснове. Такую ацэнку Сепір адносіць да падсвядомага структуравання моўных паводзін, і яе паспяхова можна супастаўляць з тэорыяй Я. Мукаржоўскага аб эстэтычным, аб двух баках эстэтычнай ацэнкі прадметаў і з’яў (Muka?ovsk?, 1966).

2. ‘Свой’ – ‘чужы’ ў рэчышцы першаснага эмпатычнага структуравання. Да пытання терміналогіі.
Падсвядомае і вельмі суб’ектыўнае структураванне паводле параметраў ‘свой’ – ‘чужы’ часцей за ўсё датычыцца маўлення і назіраецца ў ацэнцы мілагучнасці моўнай плыні. Прымарная павярхоўная ідэнтыфікацыя і эстэтычнае ўспрыманне карыстальніка заснавана на падсвядомым ўспрыманні мілагучнасці, ці інакш кажучы – фонаэмпатыі. Як правіла, маркерам ‘чужога’ ў моўнай плыні карыстальніка з’яўляюцца гукі, якія адсутнічаюць ў сістэме яго роднай мовы, але імгненна ідэнтыфікуюцца носьбітам мовы. Гэта, напрыклад, украінскі [г], беларускія афрыкаты [дж], [дз’] ці [ў], чэшскі [?]. Да міжмоўных маркераў можна аднесці і гукі, якія ў розных (і роднасных) мовах маюць розныя паказчыкі па цвёрдасці-мяккасці ці глухасці-звонкасці.
Такім чынам, са сферай дзеяння сегментных і суперсегментных моўных адзінак цесна звязаны суб’ектыўныя асаблівасці ўспрымання гучання роднай і чужой мовы – ці інакш кажучы – фонаэмпатыя.
Пад эмпатыяй (ад грэч. empatheia – суперажыванне) разумеем псіхалагічнную здольнасць пранікнуць у эмацыйны стан іншай асобы, адчуць унікальнасць яе ўспрымання. Эмпатыя, такім чынам, ўваходзіць у сувязь з паняццем талерантнасць.
Антыпатыя, ці больш дакладным здаецца медыцынскі тэрмін ідыясінкрэзія (ад грэч. іdios – своеасаблівы, незвычайны, synkrasis – змешванне) – хваравітая рэакцыя, непераноснасць, якая ўзнікае ў некаторых людзей на асобныя раздражняльнікі. У адрозненне ад алергіі ўзнікае пры першым кантакце са з’явай і выклікае побочныя эфекты: галаўны боль, смутак і інш. У псіхалогіі гэтым тэрмінам абазначаецца псіхалагічная несумяшчальнасць людзей.
Мілагучнасць ці немілагучнасць мовы, якую суадносім з дэфініцыямі фонаэмпатыя (фаналагічная эмпатыя ці мілагучнасць) і ідыясінкрэзія (фаналагічная антыпатыя ці немілагучнасць), па сваёй сутнасці паняцці надзвычай суб’ектыўныя. Не існуюць аб’ектыўныя параметры, па якіх можна ствараць катэгорыі ацэнкі і адносіць той ці іншы гук да фонаэмпатычных ці ідыясінкрэзійных. Таму пры расрацоўцы дадзенай тэмы нельга абмяжоўвацца толькі лінгвістычнымі падыходамі.
Фонаэмпатыя – адзін з узроўняў эмпатычнага ўспрымання мовы, які імгненна фіксуе надзвычай чуллівую субстанцыю – фанетычную абалонку, пашкоджанне якой можа прывесці да змен ў цэлым корпусе мовы.

3. Ракурсы фонаэмпатычных сувязяў
Можна прапанаваць наступныя варыянты фонаэмпатычных суадносін:
3.1 Ідэальны варыянт – ці магчымы? Талерантнае ўзаемаўспрыманне
Фонаэмпатычнымі ў чужой мове з’яўляюцца гукі, якія прысутнічаюць у роднай мове, чым большы набор аднолькавых гукаў маюць дзве мовы, тым большая магчымасць іх “раўнапраўнага”, талерантнага ўзаемаўспрымання.
3.2 Нейтральны запас
Дадзеная гіпотэза ставіць пад сумненне папярэднюю (3.1). Чым большы набор аднолькавых гукаў маюць дзве мовы, тым меньш яны ўзаемна прыцягальныя, набор аднолькавых гукаў можам разглядаць як нейтральны запас – чужая мова не раздражняе, але і не вабіць.
3.3 Фонаэмпатычная прыцягальнасць ‘чужога’, мала- ці незразумелага маўлення
Сустракаемся з сітуацыямі, калі чужая мова (у папулярнай песні) здаецца прыемнай на слых, а таму прыгожай, але пры перакладзе тэкста назіраем адсутнасць глыбокага сэнсу, і песня страчвае сваю першапачатковую прыцягальнасць – першасная фонаэмпатыя рассейваецца.
3.4 Фонаэмпатычная ацэнка ‘свайго’ нестандартнага ці варыянтнага маўлення
У гэтай катэгорыі разглядаем толькі носьбітаў пэўнай мовы. Вымаўленне падзяляе носьбітаў канкрэтнай мовы паводле сацыяльных маркераў і супрацьпастаўляе носьбітаў паводле катэгорый:
А) Сталічны жыхар – прадстаўнік пэўнага рэгіёна (дыялектнай зоны). У Чэшскай рэспубліцы супрацьпастаўляецца, напрыклад, маўленне жыхароў Чэхіі і Маравіі ці Астравы.
“Maj? kr?tk? zob?ky. ?asto ??kaj? sprost? slova. V?c pracuj?. Fand? Ban?ku. Jsou tak n?jak legra?n?. Mnoz? obyvatel? ?ech a Moravy je pova?uj? za zvl??tn? ?ivo?i?n? druh” (Wilkov?, 2008).
Яны (жыхары Астравы – ІК) маюць “кароткія дзюбы” (выразная рэдукцыя галосных у параўнанні са стандартнай сістэмай краткіх і доўгіх чэшскіх галосных, скарачэнне не толькі галосных гукаў, але і цэлай сінтагмы да памеру доўгага слова – ІК). Часта ўжываюць вульгарызмы. Больш працуюць. Балеюць за Банік (Банік – Астраўскі футбольны клуб – ІК). Выглядаюць неяк смешна. Многія жыхары Багеміі і Маравіі лічаць іх адмысловым жывёльным відам.
Даволі падобны погляд існуе ў жыхароў цэнтральнай Беларусі на палешукоў.
Б) Паводле імкнення заняць дамінантную пазіцыю (расійскі прыклад маскоўскага і пецярбуржскага вымаўлення – адна нацыянальная мова дыферэнцаваная паводле дзвюх культурна-гістарычных традыцый).
В) Адукаваны – малаадукаваны, гарадскі жыхар – вясковы жыхар (такі падыход у Беларусі сустракаецца пры характарыстыцы носьбітаў трасянкі).
Акрамя названага сінхроннага падзелу ў кожную эпоху заўсёды прысутнічаюць рэшткі дыяхронных сувязяў:
? Нормы вымаўлення старыя і новыя:
o у рускай мове – тв?рог і твор?г, кулин?рия і кулинар?я,
o ў чэшскай мове – folkl?r і folklor,
o варыянтнасць беларускага маўлення ў тарашкевіцы і наркомаўцы, альбо размоўная варыянтнасць беларускай мовы: г?луб і гал?б, цяж?р і ця?жар.
? Нормы, якія афіцыйна прызнаныя слоўнікамі, але ў вымаўленні сучасных носьбітаў мовы саступаюць месца новым, яшчэ не зафіксаваным слоўнікамі.
? Нормы, нядаўна зафіксаваныя слоўнікамі, але не ўспрынятыя ўсімі носьбітамі як “прыдатная” для ўжытку. Яскравым прыкладам з’яўляецца нядаўняя рэформа ў рускім правапісе і акцэнталагічных зменах, напр. ?вгустовский і август?вский, й?гурт і йог?рт.
? Праявы суб’ектыўнага ўспрымання, якое немагчыма падмацаваць нейкімі лагічнымі аргументамі:
“«Пылесосить, пылесошу» – этот глагол я легко переношу в чужой речи, готов признать его фактом разговорного языка, но сам не люблю это слово...” (Новиков, 2007, 149).
Для многіх сучасных носьбітаў рускай мовы, асабліва для моладзі, суб’ектыўна выглядае імкненне захаваць традыцыйныя нормы пачатку-сярэдзіны мінулага стагоддзя, аб якіх піша Ўл. Новікаў:
“«Осторожно, двери закрываются!» – звучит голос диктора. Спокойный темп, мягкий бархатный тембр, да еще к тому же еще ласкающее слух слово «дьвери». Хороший диктор, он и перед губными звуками зубные мягко произносит. С благородной традиционностью. Но это уже по нынешним временам роскошь, это прямо-таки «от кутюр», а нам бы для начала речевое «прет-а-порте» надо освоить как следует” (Новиков, 2007, 291).
Фармаванне катэгорыі эстэтычнай эўфаніі – артыкуляцыйна-акустычнай мілагучнасьці ў кожнай мове абапіраецца на ўласныя нормы. Для беларускай мовы эўфанічна прыдатныя пратэтыкі і чаргаванні гукаў [в] – [ў], [в’] – [ў] пасля галосных, падоўжаныя зычныя, на месцы гістарычнага спалучэння мяккага зычнага з [j] паміж галоснымі.
У рускай мове немілагучнымі лічацца спалучэнні шыпячых і свісцячых гукаў. Яшчэ М. Горкі раіў маладым пісьменнікам пазбягаць шыпячых спалучэнняў вши, вша, вшу, ща, щей, падобна крытэрыі рускай мілагучнасці вызначаў і А. Чэхаў:
«Вообще следует избегать некрасивых, неблагозвучных слов. Я не люблю слов с обилием шипящих и свистящих звуков» (Щукин, 1960, 297).
Але Ўл. Маякоўскі ў вершы “Приказ по армии искусства”, наадварот, абараняе тыя гукі, што іншым не да спадобы:
“...и вперед, поя и свища. Есть еще хорошие буквы: Эр, Ша, Ща” (Маяковский, 1918).

3.5 Ідыясінкрэзійная ацэнка ‘чужога’ адрознага. Міжмоўны маркер
Міжмоўны маркер крышталізуецца пры ацэнцы маўлення карыстальніка мовы яе носьбітам. Гэты маркер часта атаясамліваецца носьбітам з маркерам сацыяльным, таму што носьбіт схільны да суб’ектыўнай ацэнкі моўнай плыні, у якой ён здольны “прабачыць” карыстальніку няведанне пэўнай лексікі ці сінтаксічную няграматнасць, але акцэнталагічныя парушэнні выклікаюць “алергічную” рэакцыю, менавіта яны ўспрымаюцца як фанетычная ідыясінкрэзія.
Ідыясінкрэзія часцей бывае выклікана гукамі чужой мовы, якія не маюць адпаведнікаў у роднай мове, і таму дзейнічаюць як раздражняльнікі. Такі канструкт ‘свой’ – ‘чужы’ можа развівацца і ў адносінах роднасных моў. Разгледзім прыклад ўсходнеславянскага суседства.
Калі параўнаем фанетычныя рысы беларускай і рускай моў, у якіх колькасны склад кансанантаў прыблізна аднолькавы, назіраем значную адрознасць іх якасных характарыстык. Перш за ўсё беларуская мова характарызуецца наяўнасцю звонкіх зычных афрыкат [дж], [дз], [дз’]. Наступны паказчык фанетычнай “чужасці” – адрознасць характару глухіх: мяккасць рускага [ч’] і цвёрдасць [ч] беларускага, адсутнасць у беларускай мове [ш:’] і наяўнасць мяккага [ц’].
У палатальнасці зычных дзвюх моў назіраюцца нязначныя адрозненні, руская мова мае 15 пар па цвёрдасці-мяккасці, беларуская – 14, але адрозненні назіраюцца ў рэалізацыі няпарных. Беларускія зацвярдзелыя гукі: [ж], [ш], [дж], [р], [ц] не змякчаюцца ні ў якой пазіцыі. Да няпарных цвёрдых адносіцца санорны [ў] і малачастотная афрыката [дз] – цалкам не характэрныя для рускай мовы.
Сваю спецыфіку мае размеркаванне зычных па цвёрдасці-мяккасці: у беларускай мове наяўнасць пар [д] – [дз’], [т] – [ц’], але адсутнічае пара, характэрная для рускай мовы [р] – [р’], беларускі [р] зацвярдзелы.
Карэляты кансанантаў па глухасці-звонкасці ў абедзвюх мовах утвараюць 12 пар, пры гэтым іх размяшчэнне тоесна толькі ў 6 парах: [б] – [п], [б’] – [п’], [д] – [т], [ж] – [ш], [з] – [с], [з’] – [с’]. Адрозненні назіраюцца ў размяшчэнні карэлятаў г, ў беларускай мове ўтвараюцца пары [г] – [х], [г’] – [х’], ў рускай [г] – [к], [г’] – [к’], руская мова прадстаўляе пары [д’] – [т’], [в] – [ф], [в’] – [ф’], якіх няма ў беларускай, а беларуская прапаноўвае варыянты, адсутныя ў рускай [дз’] – [ц’], [дз] – [ц], [дж] – [ч].

НЯПАРНЫЯ ЗЫЧНЫЯ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

НЯПАРНЫЯ ЗЫЧНЫЯ РУСКАЙ МОВЫ

Руская мова мае 5 пучкоў карэлятаў, якія аб’ядноўваюць цеснай сувяззю 20 фанем, беларуская мова – 4 пучкі, якія звязваюць меньшую колькасць зычных – 16. Параўнанне пучкоў карэлятаў дзвюх моў паказвае, што роднасныя мовы перасякаюцца толькі ў 2 аднолькавых чатырохчленных пучках.

У абедзвюх мовах сустракаюцца: [б] – [п] / [б’] – [п’] і [з] – [з’] / [с] – [с’], але гэты набор знешне аднолькавых карэлятаў не азначае іх абсалютнай раўнацэннасці, таму што гукі, якія іх утвараюць, у кожнай мове маюць сваю валентнасць.
Асаблівасці рэалізацыі беларускіх кансанантаў абумоўлены наяўнасцю гістарычнай асіміляцыі па мяккасці свісцячых [з], [с] ў пазіцыі перад мяккімі, за выключэннем [г’], [ѓ’], [к’] [х’]: снег – [с’н’эх], смех – [с’м’эх], звязаць – [з’в’азац’]; у гэтых прыкладах да рэформы 1933 года мяккасць перадавалася на пісьме напісаннем ь.

4. Маркеры ідэнтыфікацыі і стратыфікацыі
4.1 Памежны ідэнтыфікацыйны маркер
Успрыманне беларускай трасянкі (не кажучы пра рэфлексіі сацыяльных маркераў) у першую чаргу адбываецца менавіта паводле фонаэмпатычнага набора гукаў, заснаванага на асаблівасцях беларускай фанетыкі.
Маркер ідэнтыфікацыі спецыфічны тым, што знаходзіцца на памежжы дзвюх моўных сістэм і дае адначасова імпульсы для “апазнання” ‘чужога’ носьбітам абедзвюх моў. Такім чынам, у большасці выпадкаў размова ідзе пра адносіны ідыясінкрэзіі, пры якіх вылучаецца неэстэтычнае, ці інакш кажучы, непрыемнае паводле суб’ектыўных, лагічна неабгрунтаваных ацэнак.

4.2 Памежны стратыфікацыйны маркер
У Беларусі суб’ектыўная дыхатамія “мілагучнасць – немілагучнасць” як маркер існуе ва ўспрыманні заходнімі палешукамі маўлення цэнтральнабеларускага ці цалкам непалесскага насельніцтва Беларусі як ‘чужога’ (дзекаючага і цекаючага, з вымаўленнем выразнага ў, адкрытага акання). Адпаведна, і непалесскае насельніцтва ідэнтыфікуе палешукоў перш за ўсё паводле фанетычнай адрознасці.
“Палессе – ці не адзіны беларускі рэгіён, дзе беларускамоўнасць – прыкмета не “апазіцыйнасці”, “свядомасці”, “інтэлігентнасці”, “адукаванасці” (што даволі характэрна для Мінска), але найперш прыналежнасці тэрытарыяльнай: там, дзесьці за Баранавічамі альбо за Пружанамі, гавораць ужо іначай – па-беларуску. Сваю ж гаворку палешукі акрэсліваюць як “месная” (“говорыты по-месному”), “нашая” (“говорыты по-нашому”), “своя” (“говорыты по-своёму”)” (Міхальчук, 2011).
На Палессі катэгорыя ‘свой’ – ‘чужы’ дыферэнцавана паводле мовы больш выразна, чым на этнічнай беларускай частцы тэрыторыі.
Г. Міхальчук прыводзіць наступны прыклад з уласнага вопыту:
“Сама пошчытай, – хваліцца дзед, – я знаю ажно пьять мов”. Памалу загібаючы пальцы, паважным голасам дадае: “Наша, месная – то раз, білоруска – два, руска – тры. А шчэ польска (то ж і под полякамы жыв, і до польскыйі школы ходыв) – штыры, ну і украіньска – пьять (шо тут тая Украіна – блызынько)” (Міхальчук, 2011).

4.3 Маркер маўленчы як стратыфікатар палітычны
Сучасны рускі лінгвіст Ўл. Новікаў піша: раман з мовай, любоў да роднага слова – лепшы сродак ад моўных немачаў, шчаслівы той чалавек, у якага з роднай мовай не панурае сумеснае жыццё, а гарачы раман, які з гадамі мацнее (Новиков, 2007, 414). Прыведзенае выказванне адцяняе магчымасць існавання цэлага спектра інварыянтаў адносін да роднага слова ў асобных краінах.
Адыходзячы ад лінгвістычных катэгорый, прывядзём прыклад жыццёвы, які тым не менш, цесна звязаны з разглядаемым намі аспектам, не толькі фанетычным, але з любоўю да роднага слова.
Прыклад Міколы Шэляговіча сведчыць пра магчымасць іншай ацэнкі любові да роднага слова. За свой раман з мовай набыў шмат праблем, быў абвінавачаны ў антысаветызме і сепаратызме, супрацоўніцтве з украінскімі нацыяналістамі, парушэнні цэласнасці адзінага беларускага руху, імкненні адарваць Палессе ад Беларусі і г.д. Насамрэч – меў на мэце зрабіць старажытную мову, якая існуе ў гутарковым варыянце, мовай пісьмовай – даць яе носьбітам магчымасць самаідэнтыфікацыі.
На пачатку 90-ых гадоў ХХ стагоддзя з ініцыятывы М. Шэляговіча на Палессі распачаўся працэс самаідэнтыфікацыі мясцовага насельніцтва на аснове яцьвяжскай тэорыі, выходзіла газета «Збудінне» (1989—1994), але к канцу 90-ых гадоў рух заняпаў.
‘Свой’ – ‘чужы’ Шэляговіч паўстаў і пры ўтварэнні БНФ, калі аб’явіў групу падтрымкі на правах фракцыі. Пасля аглашэння дакумента распачалась жорсткая дыскусія. Пазняк падтрымаў пазіцыю Н. Гілевіча – заходнепалесскай праблемы не існуе... Лаяльны падыход Марачкіна, Чарняўскага, Сушы, Івашкевіча, Вячоркі і вырок М. Дубянецкага: “Я за принятие условий полешуков. И не потому, что полностью разделяю их точку зрения – я спасаю оргкомитет БНФ от недемократичности. Не хочу обвинений в бюрократизме. Если мы так начинаем, с отказа, с диктата другим, не стоит и продолжать” вырашылі спрэчку на карысць “Полісься”. Але далей прапановы “Полісься” не ўлічваліся. (Шелягович, 1991). Гіпербалізавана можна сказаць, што беларусы і палешукі размаўлялі на розных мовах, таму і не паразумеліся.
Акрамя таго папрокі Шэляговічу выказвалі і самі палешукі. Паэт М. Федзюкевіч пісаў, што ягоныя дарагічынскія дзядзькі яцвяжскай мовы не разумеюць. Але гэты прыклад – пацвержанне імкнення народа да сцвярджэння сваёй унікальнасці.
“Палескія” гаворкі – умоўная назва народных гаворак шырокага рэгіёна, якія не ўтвараюць адзінае цэлае, “гэты тэрмін умоўна ўжываем у значэнні “мясцовыя народныя гаворкі рэгіёна наогул” (Клімчук, 2001). Практычна Шэляговіча папракалі ў тым, што ён імкнуўся стварыць прыдатны пісьмовы варыянт, пісьмова замацаваць і ўнармаваць варыянтнае маўленне рэгіёна, аб’яднаць шматлікія гаворкі, носьбіты якіх ідэнтыфікавалі іх як самастойныя мовы. Спроба пацярпела крах, наватар патрапіў у жаронцы, дзе скрыжаваліся некалькіх канструктаў ‘свой’ – ‘чужы’, да моўнага дадалося палітычнае, міжнацыянальнае (Беларусь – Украіна), ідэалагічнае, савецкае і антысавецкае. Імпульсам для ўзнікнення гэтага эпіцэнтра стала поле
‘сваё’ нацыянальнае – ‘чужое’ рэгіянальнае
ці
‘сваё’ рэгіянальнае – ‘чужое’ нацыянальнае
– гэта залежыць з якога боку паглядзець!

Заключэнне
Фонаэмпатыя як паняцце маўленчай і ментальнай кампетэнцыі прапаноўваецца для далейшай распрацоўкі. Пры стварэнні катэгарыяльнага апарата для вывучэння (не)мілагучнасці, можна гаварыць аб стварэнні механізмаў карэкцыі ўспрымання той ці іншай мовы ці тлумачэння з’яў у роднай мове. Некаторыя крокі да распрацоўкі гэтага пытання робіць фоніка, якая даследуе гукавую арганізацыю маўлення і класіфікуе фанетычныя сродкі ў адпаведнасці з іх эстэтычным патэнцыялам; таксама нэймінг, які разглядае эўфанію перадусім як сродак стварэння прывабнай назвы прадукту, сродак стварэння паспяховай рэкламы з мэтай паспяховага вырашэння камерцыйных праектаў.
Мілагучнасць назвы, па меркаванні Э. Лі, не з’яўляецца ў нэймінгу самамэтай, а толькі адным з інструментаў у руках нэймера; зацікавіць пакупніка можна і іншымі спосабамі. Тым не менш, нэймінг працуе над стварэннем крытэрыяў мілагучнасці, але алгарытм і аўтаматызацыя вылічэння мілагучнасці – справа далёкай будучыні (Ли, І).
Трэба падкрэсліць, што мілагучнасць – паняцце неўніверсальнае, ў кожнай мове яно мае свае адзнакі, але і сярод носьбітаў адной мовы сустракаем шмат адхіленняў і варыяцый ва ўспрыманні маўленчых плыняў. Аднак ужо сёння існуюць тэставыя механізмы праверкі ассацыятыўнай ацэнкі фонаэмпатыі. Такі сервіс прапаноўвае старонка http://www.psevdonim.ru/. Існаванне такой сістэмы дае імпульс задумацца над такімі пытаннямі як фонаэмпатыя роднай мовы і фонаэмпатыя чужой мовы. Калі ў гэтай сістэме задаць азбукай любое слова, будзе выдадзены спектр якасцяў і ўласцівасцяў – як яны ўспрымаюцца рускім носьбітам рускай мовы. Малы эксперымент дае цікавыя вынікі .
Нацыянальная мова не ў кожнай постсавецкай краіне з’яўляецца сёння моўнай будзённасцю. На постсавецкай прасторы нацыянальныя мовы часта нагадваюць калек ці далёкіх сваячак, нясхопных дагадзіць жыхару краіны, які страціў успаміны на прыгажосць свайго дзяцінства. Менавіта фанетыка выступае той добрай ці злой чараўніцай, якая вабіць ці адштурхоўвае ад мовы. Фанемны склад – своеасаблівая семіятычная сістэма, звязаная з псіхікай кожнага асобнага чалавека, які самастойна і суб’ектыўна ацэньвае ўнікальнасць сваёй і чужой мовы. Калі сінтаксіс прынята называць пазваночнікам мовы, то фанетыку можам назваць яе душой, летуценная прыгажосць якой зразумелая толькі яе ўважліваму і чулліваму прыхільніку.

Бібліяграфія:

БЕЛЯНИН, В. Лингвистический шок. // Rusistica Espanola. N 5, Мадрид, 1995.
БЕРНАЦКАЯ, А. О трех аспектах экологии языка. // Вестник КрасГУ. Гуманитарные науки 2003, №4, с. 122-125.
БЕРЕЗОВИЧ, Е. – ГУЛИК, Д. Ономасиологический портрет “человека этнического”: принципы построения и интерпретации. [Электронный ресурс] / Доступ: http://www.ruthenia.ru. Дата доступа: [2010-12-09].
БІДЭР, Г. Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў кантэксце славянскага адраджэння. // Беларусь паміж Усходам і Захадам. Ч. 2. (Беларусіка – Albаruthenica 6). У. Конан, А. Мальдзіс, Г.Цыхун (рэд.). Мінск 1997. с 112-118.
БІДЭР, Г. Моўная сітуацыя на заходнім Палессі. // Язык и социум. Материалы III Международной научной конференции. Минск, 1998 г. Минск, 2000. с. 26-32.
ГОЛУБ, И. Стилистика русского языка. [Электронный ресурс] / Доступ: http://www.hi-edu.ru/e-books/xbook028/01/part-016.htm. Дата доступа: [2012-07-09].
ИВАНОВ, В. Парадигматические и синтагматические отношения в фонологической системе русского языка. // Современный русский язык. Новиков, Л. и кол. под общ. ред Л. Новикова СПб.: Лань 1999.
ЛИ, Э. Благозвучность в нейминге. [Электронный ресурс] / Доступ: http://www.lexica.ru/old/art04.html. Дата доступа: [2012-07-20].
МАЯКОВСКИЙ В. Приказ по армии искусства (1918) Полное собрание сочинений: В 13 т., АН СССР. М.: Худож. лит., 1955—1961. Т.2.
МІХАЛЬЧУК, Г. Колькі словаў аб заходнепалескай гаворцы. З уласнага досведу. // Прайдзісвет. [Электронный ресурс] / Доступ: http://prajdzisvet.org/mova/11-kolki-slovau-ab-zakhodniepalieskaj-havortsy.html. Дата доступа: [2012-07-20].
НОВИКОВ, Вл. Роман с языком. М.: Зебра Е — АСТ, 2007.
СЯМЕШКА, Л. Беларуская мова: Уводзiны у навуку аб мове. Фанетыка. Арфаэпiя. Графiка. Арфаграфiя. Мiнск: Сучаснае слова, 1999.
СЕПИР, Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. М.: Прогресс 1931/2001, с. 656.
ШЕЛЯГОВИЧ, М. У нашего дела – космический знак. // Уліцёнок А.Л. Іншадумцы =
Мыслящие иначе / Прадм. В.У. Быкава. Мінск: Беларусь, 1991. с. 123-146.
ЧАХОЎСКІ, Г. К. – ЧАХОЎСКАЯ Т. Л. Сучасная беларуская мова. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Мінск: 2010.
КЛІМЧУК, Ф. Д. Моўная сітуацыя ў Берасцейска-Пінскім Палессі ў XIX — XX стст. // Загароддзе-3. Матэрыялы навукова-краязнаўчай канферэнцыі “ПАЛЕССЕ Ў ХХ СТАГОДДЗІ” 1-4 чэрвеня 2000 г., Беласток. Мінск: Тэхналогія, 2001. с. 7-16.
КЛІМЧУК, Ф. Д. Феномен Палесся. Загароддзе-1. Матэрыялы Міждысцыплінарнага навуковага семінара па пытанях даследавання Палесся (Мінск, 19 верасня 1997 г.). Мінск, 1999. с. 5-9.
ЩУКИН, С. Из воспоминаний об А. П. Чехове. // А. П. Чехов в воспоминаниях современников. М.: Художественная литература, 1960/1986.

BLAHO, M. Jazyk – (krve) zrkadlo reality. // HL?ADANIE EKVIVALENTNOST? IV. Jazykovedn? zborn?k 31. ISBN 978-80-555-0066-90, Pre?ov, Pre?ovsk? univerzita 2009, 729 s., s. 301-306.
MUKA?OVSK?, J. Studie z estetiky. Praha: Odeon 1966.
WILKOV?, S. Mluv? kr?tce, mluv? sprost?: Ostrav?ci. // Maratom klub SEITL OSTRAVA, [Электронный ресурс] / Доступ: 22.4.08 http://mkseitl.blogspot.cz/2008/04/mluvi-kratce-mluvi-sproste-ostravaci.html. Дата доступа: [2012-07-18].