Мовазнаўства

Ю

ЮШКУ СПУСЦІЦЬ. Разбіць нос, так выцяць па носе, што з носу пацячэ кроў.

Малы, а карузлівы такі! Лезціме, лезціме, пакуль хто юшку спусціць. Гл. р., пас. Я. Куп. Што даўней? Што вы тое бываляшняе бясконца хваліце? За адну зямлю папабіліся! Юшку спускалі адзін аднаму. Гл. р., Кл.

Я

ЯЗЫК АБ ЗУБЫ (каля зубоў) БІЦЬ. З адцен. жартаўл. ці іран. Па-пустому, дарэмна гаварыць; балбатаць, малоць языком.

Што рабілі? Язык аб зубы білі. Мсц. То што, кажа, буду язык каля зубоў біць, калі вы самі ведаеце. Ваўк. п., Дварч. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Ведама ж, сядзелі і язык каля зубоў білі. Малад. р., Радашк.

ЯЗЫКАМІ АБМЫВАЦЬ каго. Гл. АБМЫВАЦЬ ЯЗЫКАМІ каго.

ЯЗЫКАМІ ЗВАНІЦЬ. Гл. ЗВАНІЦЬ ЯЗЫКАМІ.

ЯЗЫК ВЫСАЛАПІЎШЫ. Спяшаючыся, выбіваючыся з сілы (бегчы, працаваць).

Устаньма, Юзік, раней, не трэба будзе бегчы язык высалапіўшы. Гл. р., пас. Я. Куп. Бегала язык высалапіўшы, Шукаю яго, а ён? А ён — няма совесці! — зацёгся ў сталоўку з нейкім, як сам, паселі і сядзяць. Гл. Ён у нас вечна такі, у грыбы — і то язык высалапіўшы прэ. Тамсама. Спалі, а цяпер язык высалапіўшы нясіся. Мсц.

Параўн. (у руск.): высуня (высунув) язык.

ЯЗЫК ВЫСАЛАПІЦЬ. Зусім замарыцца, выбіцца з сілы.

Ну, што ж ён адзін? Аднаму адгортаць [ад малатарні салому] няможна, бо і да абеду не дацягне. Ён ужо і так язык высалапіў. Гл. р., Кл. Пройдзе, пройдзе і язык высалапіць: “Ой, задыхаўся”. Гл. р., Байл.

ЯЗЫК ВЫТЫКАЦЬ (выткнуць). Гл. ВЫТЫКАЦЦА З ЯЗЫКОМ.

ЯЗЫК ЗАВЯЗВАЕЦЦА (будзе завязвацца, завязаўся) чый, у каго. ЯЗЫК ЗАВЯЖАЦЦА (завязаўся) чый, у каго. Раптоўна змаўкаць (пра збянтэжанага, уражанага, узрушанага, нясмелага).

Як на экзамене, дык у яго язык завязваецца. Хацеў я казаць, а ты так сказануў, што мне і язык завязаўся. Во як ты ўмееш памагчы. Гл. Пра Кацярыну сказала, дык: “А ты хіба не з ёю была, не разам?” Дык той і язык завязаўся. Глядзіць — як мову адняло. Гл. р., Кл. А ты ёй скажы праўду, то ей і язык завяжацца. Гл.

ЯЗЫК З-ЗА ЗУБОЎ ВЫБІВАЕЦЦА чый, у каго. Балбатлівасць, схільнасць многа і пустога гаварыць.

Як калі: калі-то ў цябе язык з-за зубоў выбіваецца, а сённечы ты не хочаш гаманіць. Люб. р., Чыж. (Лінг. зб.). Ды глядзі ж, каб лішняга язык з-за зубоў не выбіваўся. Сл. р., Семеж.

ЯЗЫК МЕЛЕ. З адцен. зніжальн. Язык (чый) меле — (хтосьці) языком меле, гаворыць абы-што, без толку, балбоча, меле.

Ну што твой язык меле? Кажаш, а слухаць няма чаго. Абы толькі. Гл. р., пас. Я. Куп. Млын меле — мука будзе, язык меле — бяда будзе. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).

Гл.: малоць языком.

Гл.: языковае мліва.

ЯЗЫК НАБОК. Зусім аслабець, выбіцца з сілы; з капылля далоў.

Ты з ім не скосішся. Дзесяць пракосаў прагоніш, і язык набок. Гл. р., Кл. Пазірнеш — здаровы Лукаш мужчына, а як рабіць, то раз, два — і язык набок. Тамсама.

ЯЗЫК НА ПЛЯЧО. 1. Спяшаючыся і не зважаючы на стому; язык высалапіўшы.

Язык на плячо і папёр. Асіп. р., Градз.

2. Знясіліцца, зусім аслабець.

Прайшоў — і язык на плячо, хоць нясі яго. Чэр.

ЯЗЫКОВАЕ МЛІВА. Пустая гаворка, пустая мова, балбатня.

Языковае мліва негадзівае. Гл. р., Кл. Языковага мліва ў мех не насыплеш. Тамсама.

Гл.: малоць языком.

Гл.: язык развязаць.

Гл.: язык аб зубы біць.

ЯК АГНЮ (жару) УХАПІЎШЫ. Хутка і на часінку (забегчы, заехаць да кагосьці). Паходзіць, можна лічыць, вось з чаго: яшчэ параўнаўча нядаўна, некалькі дзесяткаў год назад, людзі бераглі запалкі, эканомілі на запалках і сусед да суседа бегаў узяць агню — узяць жару, каб распаліць у печы, на камінку; трэба было хутка бегчы, каб вугольчыкі не згарэлі.

Зайшоў, сказаў нешта такое, што я і не разабрала, і панёсся як агню ўхапіўшы. Малад. р., Радашк. Момант пабыў як агню ўхапіўшы. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, І). Быў як агню ўхапіўшы. Тамсама (М. Фед., ЛБ, ІV). Заехала як жару ўхапіўшы. Крыч. р., Каран. Бяжыш як жару ўхапіўшы!.. Мсц.

ЯЗЫКОМ МАЛОЦЬ (намалоць, памалоць). Гл. МАЛОЦЬ ЯЗЫКОМ.

ЯЗЫК ПА-ЗА ВУШШУ ХОДЗІЦЬ у каго. Пра таго, хто ахвотна слухае плёткі, хто сам пляткарыць; “язык па-за вушшу ходзіць” — быццам бы язык апярэджвае слых, раней “ловіць” словы, чым вуха.

У яго язык па-за вушшу ходзіць. Крыч. р., Ціньк. Я і гавару на яе: што табе сказаць? У цябе ж язык па-за вушшу ходзіць. Мсц.

ЯЗЫК РАЗВЯЗАЎСЯ ў каго. 1. Пачаў гаварыць, разгаварыўся хтосьці пасля маўчання.

Як чалавек галодны, то ён маўчыць, а як наесца хлеба, то і язык у яго развяжацца. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Каб бачылі! Каб чулі! Зусім не такая стала Соня мая. Адкуль тое і бралася ў яе! Язык развязаўся, спытацца спытаецца і раскажа пра ўсё. Усё замуж нарабіў, дзеткі пайшлі. Мін. р., Лекар.

2. З адцен. асудж., дакору. Разбалбатаўся, разлапатаўся, гаворыць лішняе хтосьці.

А ці не завельмі язык у цябе развязаўся? Гаворыш, чаго і не трэба. Навагр. р., Свіц.

ЯЗЫК (языкі) РАЗВЯЗАЦЬ. 1. Прымусіць, падахвоціць, схіліць кагосьці размаўляць, гаварыць.

Мы і так, мы і гэтак, а ён маўчыць, ніяк языка яго не развязаць. Валож. р., Сак. Пакуль не выпілі па чарцы, дык усе былі ціхія, а чарка языкі развязала. На тое госці. Мін. р., Куты*.

2. У народнай паэзіі “язык развязаць” — даць здольнасць гаварыць, размаўляць (таму, хто не гаварыў, у каго “язык быў завязаны”).

Першы раз загралі — Іванку розум далі, другі раз загралі — у сэрца жаласці нагналі, трэці раз яны загралі — язык Іванку развязалі. Сл. п., Рож. (А. Сержп., СРБП).

3. Язык развязаў хтосьці — загаварыў, хто не меў жадання ці схільнасці весці размову, размаўляць з кімсьці.

Думалі: ну, як піцьме, то язык развяжа, весялейшы стане, а ён маўчыць моўчкі; які быў хмурны, такі і сядзіць хмурны, слова не ўчулі. Гл. р., Зубар. Са*ва ваш маўчыць бывала, маўчыць, а як развяжа язык — і папарэгтваеш. Гл. р., Кл.

4. З адцен. асудж. Стаць залішне гаваркім, балбатлівым.

А ты мо' змоўк бы! Ведаць ці ведаеш, а развязаў язык і махаеш, як хвастом. Мелеш што напала, усялякую благату*. Мін. р., Салом.

ЯЗЫК РАСПУСЦІЦЬ. Гл. РАСПУСЦІЦЬ ЯЗЫК.

ЯЗЫК СВЯРБІЦЬ чый, у каго. Невыце*рпнае жаданне сказаць, паведаміць, выказацца.

Калі што знае, дык на языку не затрымае, не мажэ [не можа] ні есці, ні спаць, каб другім не сказаць. От так свярбіць у яго язык. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Калі так язык свярбіць у цябе, то прыкусі вазьмі, а малоць абы-што — не мялі. Валож. р., Пярш. Язык яму свярбіць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).

Параўн. (у руск.): язык чешется.

ЯЗЫК ТРЫМАЦЬ (за зубамі). Змоўчваць, не гаварыць пра штосьці.

Мужу твайму трэба наравіць, ён жа ні лежань ні гультай, дык жывіце сабе з богам, дый язык свой трымай. Хойн. р., Вал. (Хрэстам.). Калі ясі пірог з грыбамі, трымай язык за зубамі. Гродз. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).

ЯК БАБЕ (пані) СЕСЦІ. З адцен. жартаўл. Вельмі мала (пра плошчу зямлі, гароду, двара, сядзібы).

У нас у каго як — у каго ладны кавалак [ворнай зямлі] быў, а ў нас — ат! — як бабе сесці. Але як выраблялі ды гнаілі, то свайго хлеба было, не прыкупляў, кабаны са два выкарміць хапала. А грош які — то заработкаў шукалі. Малад. р., Сыч. Лёну таго — як бабе сесці, а другі дзянёчак корпаюся, урасло травою, проста на дзёран пабралася. Гл. р., Дак. Такая цяснота ў вас! Ваш, тата, двор як пані сесці. Гл. р., Вольн.

ЯК БАЧЫШ (бач, байч). Хутка і спрытна, за вокамгненне, за адзін момант.

Як затрубіць, дык як бач ад усіх старон пазбягаліся. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Як стрэліў, дык як бач... казла ўскуманты разнесла. Тамсама. Усе завінуліся, дык як бач скончылі. Малад. р., Клім. (Матэр. для сл.). Тыя асобы як бач недзе падзеліся, а дзед і цяпер ходзіць. Слон. п., Студар. (М. Фед., ЛБ, І). Дрэвы... як бачыш паўставалі, пазабівалі стражнікаў і зноў паклаліся на сані. Ваўк. п., з-пад Зэльвы (М. Фед., ЛБ, І). Ты папрасіў бы ў Конана, — ён як бачыш зробіць другі [ключ]. Гл. р., Кл. Як бачыш напісала пісьмо. Бял. р., Кл. (Матэр. для сл.). Калі купляцьмеце, я вам як байч прыпру [сліў] — ці кош, ці два, ці тры. Гл. р., Кл.

Параўн. (у руск.): мигом, сразу.

ЯК БЕЗ РУК без чаго, без каго. Бездапаможнасць, бездапаможна.

Што казаць тут? Як жа без каня жыць? Без каня як без рук. Малад. р., Бак. Асталася адна ў хаце. Хаджу як без рук. Непатрэбніцаю стала. Гл. р., Кл. Паехала, казалі, у горад: сыны там. І назад. У адно: “Я там была як без рук. Нашто мне так?” Тамсама.

ЯК БЫ НІ БЫЛО, АЛЕ (а). Ва ўсякім разе, выпадку, пры ўсіх умовах, пры ўсіх вару*нках.

Як бы ні было, а ён на інжынера выйшаў. А ты? Малад. р., Вал. Едзе бывала блізніцкі шляхчыч (шляхціч), конь за рубель, а збруя за дваццаць, — з гу-у-у-у-зікамі, блішчы-ы-ы-ы-ць! Конь ногі чуць перастаўляе. Трэба стаць, дык пугі дасць, але каб не вельмі бачылі, а сам на ўсё горла — “Тпру-у-у-у!” Як бы ні было, паедзем ва Ушач [Ушачы]. Уш. р., Вашк.

Параўн. (у руск.): как бы то ни было, а (но).

ЯК БЯРОЗА ЛІЦЦА. Гл. БЯРОЗАЮ ЛІЦЦА.

ЯК ВАДОЮ ПЛЫСЦІ. Суцэльнаю плынню, несканчоным патокам (пра рух людзей).

А на свята людзі як вадою плылі. Гродз. р., Аз. Людзі на кірмаш ехалі як вадою плылі. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Да яе людзі як вадою плылі. Тамсама. Быў я ў Вільні, глянеш на станцыі — людзі як вадою плывуць. Скід.

ЯК ВОКА ДАСТАНЕ (згледзіць, кіне, схопіць). Гл. ЯК ВОКАМ ДАСТАЦЬ.

ЯК ВОКАМ ДАСТАЦЬ. ЯК ВОКА ДАСТАНЕ. ЯК ВОКАМ ЗГЛЕДЗЕЦЬ. ЯК ВОКА ЗГЛЕДЗІЦЬ. ЯК ВОКА КІНЕ. ЯК ВОКАМ КІНУЦЬ. ЯК ВОКАМ СКІНУЦЬ. ЯК ВОКА СХОПІЦЬ (схваціць). ЯК ВОКАМ СХАПІЦЬ (схваціць). ЯК ГЛЯНУЦЬ. ЯК ЗАВІДАЦЬ. Як толькі можна (пра адлегласць, далечыню, шырыню) убачыць; як толькі далёка бачыць вока; часта ўжываецца з выразным перабольшаннем.

Завішавала балота як вокам дастаць. Гл. р., Байл. Пад Гомелем дык як вока дастане палі і палі. Няма там, як у нас, лесу. Глядзіш — і як там без лесу людзі жывуць? Гл. р., Кл. Туды [на поўнач] лясы і лясы, а сюды [на поўдзень] поле і поле як вокам згледзець. Карэл. р., Сін. Слаб. Самалётаў як вока згледзіць, усё неба засланае! Гл. р., Кл. Ідуць, дык ідуць, ажно стаіць велькая [вялікая], як вокам кінуць, вёска. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Там азёры — як вока кіне. Віл. А туды пойдуць палі як скінуць вокам. Стаўб. р., Заямн. Туды — лес і лес, што і не абысці, а сюды, у гэты бок, поле як вока схопіць, як вокам схваціць. Стаўб. р., См. Быў адзін вельмі добры маёнтак. Зямлі як вока схваціць, а зямля добрая, зраджайная [урадлівая, ураджайная], от, здаецца, пасадзі дзіця, дык і тое вырасце. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Аж з усіх старон пацукі як стануць злятацца да таго кала*, цэлы дзядзінец занялі — як глянуць. Ваўк. п., з-пад Ізаб. (М. Фед., ЛБ, І). Як вокам дастаць, як вокам ахапіць. Лясы былі. А то — як глянуць поле і поле. Свісл. р., Кват. Так яны па слядах за ім ідуць, ідуць, аж стаіць гара — высокая, як завідаць. Ваўк. п., з-пад Свісл. (М. Фед., ЛБ, 1). Мне каб давалі зямлі як завіда*ць — то я і не ўзяў бы. На якое ліха клопату столькі! Скід. р., Чарл. Тут круціцца [Нёман] як вуж, а пад Гродняю, дык ёсць роўны, просты — як завіда*ць. Масты.

Параўн. (у руск.): насколько глаз хватает, куда достает глаз.

ЯК ВОКАМ ЗГЛЕДЗЕЦЬ (скінуць, схапіць). Гл. ЯК ВОКАМ ДАСТАЦЬ.

ЯК ВОЛАС ПЕРАПАЛІЦЬ. Вельмі хутка, імгненна і лёгка. Папараць зацвітае (народнае паданне) у глухую поўнач; блісне, як волас перапаліць, нача [як, быццам] пятроўскі чарвячок, дый шчэзне [знікне]. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР).

ЯК ГА. Вельмі хутка, імгненна, за вокамгненне (так хутка, як крыкнуць, як сказаць “га”).

— Я збегаю як га! — Ты на ўсё як га! Ваўк. — Нясі мяне да сястры! — Дык як га дыван [дыван-самалёт] і занёс яго. Ваўк. п., Дыхн. (М. Фед., ЛБ, ІІ), Так я гэта рвануў, дык як га! і пераскочыў на другі бок. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).

Гл.: як стой.

Гл.: як бачыш (бач, байч).

ЯК ГЛЯНУЦЬ. Гл. ЯК ВОКАМ ДАСТАЦЬ.

ЯК ГРАЗІ. Вельмі многа (звычайна пра ягады, садавіну).

Вішні зарадзілі! Як гразі іх. Мсц. А сліў у іх сліў! Сліў, дальбог, як гразі. Гл. р., Кл. Даўней — чаго, а ўюноў як гразі было: у любой канаве, у вужарох [выжарынах], у балацінах. Гл. р., пас. Я. Куп. А пта*шша [птушак]… было ўсюды поўна, як гразі! Пух. р., Жыц. (І. Серб., БС).

ЯК ДЗЕНЬ БЕЛЫ. Увесь дзень, цалюткі дзень (ад світання да змяркання).

Як дзень белы шукала. І дзе толькі не хадзіла! І дзе толькі не пыталася! А яго як няма, дык няма. Гл. р., В. Яна ж як дзень белы на нагах. Пайшла і пайшла. Гл. р., Кл. Я ж ад рання да змяркання, ей-богу, як дзень белы гляджу ды ўзіраюся, ці не ідзе сынок мой. Але дзе яму ісці? Тамсама.

ЯК ДОБРЫ ДУРАНЬ. Вельмі наіўна, па-прастацку.

Чалавеку ўмовілі, што мазуры сляпыя родзяцца. Той, як добры дурань, напаткаўшы ў нядзелю мазура на рынку, кажа: “Пастой, чалавеча! Ці... праўда...” Сак. п. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Прынеслі пакет на яго, а я, як добры дурань, узяла і распісалася. А што зараз рабіць? Карэл. р., Лукі.

ЯК ДРОЎ. Вельмі многа (чагосьці вартаснага, каштоўнага).

От, кажа, ідзіце ў лес пад луг, то там як дроў мяса ляжыць. Ваўк. п., з-пад Гн. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Ты б хацеў, каб сала было як дроў? Гл. р., Кл. У мае* дачкі рыбы як дроў. Тамсама.

ЯК ЖАР ГАРЫЦЬ. Палымнее, чырванее.

У іх сад як жар гарыць [пра чырвань яблыкаў на яблынях]. Гл. р., Луч. Тыя гады пазірнеш на Скобраўку, дык уся Скобраўка як жар гарыць. Адны вішні! А нейкае лета, мусіць, пазалетась, нешта зрабілася з вішнямі, пасохлі. А ў нашых Пухо*вічах не. Пух. Без сонца рабіна як жар гарыць. Мсц. р., Багацьк. (М. Гар., НП).

ЯК ЖАРУ ЎХАПІЎШЫ. Гл. ЯК АГНЮ ЎХАПІЎШЫ.

ЯК ЗАВІДАЦЬ. Гл. ЯК ВОКАМ ДАСТАЦЬ.

ЯК ЗАВЯЗАЦЬ. Поўна (паўнюсенька, паўнютка).

Насы*пала адных круп торбу як завязаць, другіх рукаўчык, семяня [семя лёну] усыпала з гарнец. Гл. р., Кл. Прынеслі лясёнку культуры [культурнае, сеянае травы] як завязаць. Гл. р., пас. Я. Куп. Злавілі з вайны нейкіх [злачынцаў з гадоў нямецка-фашысцкай акупацыі] і судзяць. І я паслухаць мелася. Але дзе?! Людзей [у судзе] як завязаць. Гл.

ЯК ЗА СЯБЕ ЗАКІНУЦЬ. З адцен. жартаўл. Хутка з'есці, выпіць, прычым многа.

Кажаце на яго, што багата есць. Дык жа Іванчык на рост малы, а сеў, то горшчык [бульбы] і скавародку сала і мяса як за сябе закінуў. Гл. р., пас. Я. Куп. Як спёка, люблю кіслае, жбан кіслага [малака] як за сябе закіну. Гл. р., Кл. Што ў сталоўцы абед? Два як за сябе закіну. Люб. Купіў два абеды ў Мінску і як за сябе закінуў. Мсц.

ЯК З ІГОЛКІ ЗНЯТЫ. Зусім новы (пра даўно сшытую вопратку, іншы даўно зроблены прадмет).

Як з іголкі зняты. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Хваліся: дзесяць рокаў [гадоў], як купіла, а як з голкі знятая. Тамсама.

ЯКІ-ТАКІ? Што за? З выяўнаю нязгодаю, недаверам, з адцен. зніжальн.

— Нам дазволіў ляснік. — Які-такі ляснік? Малад. р., Бор. Быў адзін мужык ды такі здаровы, як дуб. Ніякае ліха… не прыставала, ніякая хвароба не магла прыступіцца. — Якая-такая хвароба? — кажа ён, — я жоднае [ніякае] не знаю. От няхай прыйдзе, дык яшчэ пабачым, хто каго зломіць. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП).

ЯКІ ЯМУ (ёй, ім) ЧОРТ! ЯКОЕ ЯМУ (ёй, ім) ЛІХА! Вокліч — як выказванне незадаволенасці, неўразумення.

Які ёй чорт. Чаго стаіць так доўга? Слон. п., з-пад Моўч. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Які ім, маім ніткам, чорт! Рвуцца і рвуцца. Гл. р., пас. Я. Куп. Які яму, Карнею таму, чорт! Крычыць на ўвесь двор. Ці яго рэжа хто, ці ён што? Гл. р., Кл. Якое яму ліха! То тухне, то палае [прымус]. Тамсама. Якое ім [гусям] ліха! Як ноч — крычаць і крычаць. Ці не тхор іх пужае? Хай бы пастку паставілі. Тамсама.

Параўн. (у руск.): что за черт!

ЯК (што) КАЖУХОМ ПА ПЕЧЫ. Немілагучна, няскладна (пра спяванне, гаворку). Паходзіць з непрыемнага дысанансавага ўражання: шум скарэлага кажуха, калі яго сцягваюць з печы.

Вы пе*еце як кажухом па печы. Без Чырунчыкавых [дзяўчат з сям'і Чыруна] не выходзіць у вас. Гл. р., Кл. Нейкі тут аж з Мінску расказваў што так хораша! Як з пісанага бярэ. А то — гаворыць як кажухом па печы. Гл. р., пас. Я. Куп.

ЯК ЛЁДУ. Роўна, якраз, не больш і не менш.

Кіло два рублі як лёду. А вы калі хочаце — купляйце, хочаце — не. Мін., Камар. Дала сто рублікаў як лёду. Гл. р., Кл.

ЯК ЛІСТАМ СЛАЦЦА. Гл. ЛІСТАМ СЛАЦЦА.

ЯК ЛІСТАМ СЛАЦЬ. Гл. ЛІСТАМ СЛАЦЦА.

ЯК ЛІХОЙ СКУЛЕ. Вельмі старанна, рупліва (дагаджаць камусьці наравістаму, прыдзірліваму, капрысліваму, непамяркоўнаму).

Гадзі яму як ліхой скуле. Гродз. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Колькі жыла, столькі і гадзі*ла, як ліхой скуле, то свякрусе, то заўвіцы. Гл. р., Барб. Годзіш, як ліхой скуле, а што табе? Гл. р., Кл. Усе яго баяліся і гадзілі яму, як ліхой скуле. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).

ЯК МАЕ БЫЦЬ. Як трэба, як павінна быць, як след, нармальна, у парадку, па-сапраўднаму, як патрабуецца.

Удзень яно [дзіця] сабе будзе забаўляцца, вясёленькае як мае быць, а аб якой там пары так пачне дзерціся, — крычыць, крычыць, аж да самай поўначы. Ваўк. п., Шанд. (М. Фед., ЛБ, І). У месце [у горадзе, у мястэчку] накупляў усяго ўсялякага, дастаў кума і ўжо ўсё як мае быць. Слон. п., Студар. (М. Фед.,ЛБ, ІІ). Назаўтра багаты аддаў брату ўсё як мае быць. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Той толькі дзьмухнуў у рулю, дык стрэльба і стала як мае быць. Тамсама. Сляпы і глухі вязуць перадок, а бязногі сядзіць ды кіруе. І едуць яны як мае быць: дзе яма, там пакажа глухі, дзе выюць галодныя ваўкі, там перасцеражэ сляпы, а дзе трэ' ўбачыць стрэчнага ды запытаць у яго дарогі, там паможа бязногі. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

Параўн. (у руск.): как следует, как надо, как полагается, по-настоящему, честь-честью.

ЯК МОЦ (сіла), ЯК МОЦ-СІЛА, ЯК СІЛА-МОЦ. Максімальна напружваючыся; напружваючы ўсю сілу, усю моц.

Узяў га*чку ды як моц давай пя*рыць. Малад. р., Радашк. Бяжы як твая моц. Навагр. р., Мон. Рабіў як сіла. Стараўся на ўсю сілу. Гл. р., Вольн. Бегалі, крычалі як моц-сіла. Малад. р., Радашк.

Гл.: як моцы стае.

Гл.: як маеш (меў) моцы (сілы).

Гл.: колькі моцы (сілы).

Гл.: з усёй (усяе) моцы (сілы).

Параўн. (у руск.): что было силы (сил), что есть силы (сил); изо всех сил; на всю силу.

ЯК МАЕШ (меў) МОЦЫ (сілы). Максімальна напружваючыся; напружваючы ўсю моц, усю сілу.

Бяжы, кажуць, як маеш моцы! Бяжы! Ваўк. р., Дварч. Гукаў як меў моцы. Ну, ды што ж? Скід. р., Лун. Як мае сілы тузае ляйчынамі ды б'е кабылку, гоніць баржджэй. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

Гл.: як моц (сіла).

Гл.: як моцы (сілы) стае.

Гл.: колькі моцы (сілы).

Гл.: з усёй (усяе) моцы (сілы).

Параўн. (у руск.): что было силы (сил), что есть силы (сил); изо всех сил.

ЯК МОЦЫ СТАЕ. ЯК МОЦЫ СТАНЕ. Максімальна напружваючыся; напружваючы ўсю мои, усю сілу.

Крычыць як моцы стае. Малад. р., Радашк. Раблю як моцы стае, а ты пахваліць баішся. Малад. Беглі як моцы ставала і не здагналі. Малад. р., ст. Баяры.

Гл.: як моц (сіла).

Гл.: як маеш (меў) моцы (сілы).

Гл.: колькі моцы (сілы).

Гл.: з усёй (усяе) моцы (сілы).

Параўн. (у руск.): что было силы (сил), что есть силы (сил); изо всех сил; на всю силу.

ЯК НА ЖЫВОТ (крычаць). Моцна і безупынна (крычаць, раўці).

Тарахціць, едзе Ілля, крычыць як на жывот, аж неба і зямля дрыжыць, Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). А пан раве ад таго зелля (лекаў) як на жывот. Гл. р., Сымон.

ЯК НА ЗАКАЗ. Аднолькавыя, аднолькавай якасці.

Грыбкі як на заказ: чысценькія, беленькія і роўненькія. І паўнюсенькая каробка! Гл. р., Кл. Сабраліся як на заказ; хоць адзін каб умеў паказаць, а то — ніводзін не ўмее. Тамсама.

ЯК НА ЗАЎТРА (трэба). Вельмі марудна, марудзячы, памалу.

Едзе як на заўтра. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Хутчэй еж, а то — як на заўтра трэба. Гл. р., Кл. Хоць куды збіраецца ён як на заўтра. Асіп. р., Гоман.

ЯК НА СТО КОНЕЙ СЕЎ. Вельмі, надзвычайна (рад).

І такі ўжо рад, як на сто коней сеў. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).

ЯК НА (тое) ЛІХА. Як на няшчасце; на няшчасце.

Узышла на кладку і, скажы, як на тое ліха, мая нясёнка развязалася. Гл. р., Кл. Як на тое ліха, у гумно ў гэты час прыйшоў пан. Шчуч. р., Маск. (Хрэстам.). Як на тое ліха, дык і карова не пахадзі*ла. Докш. р., Шкл. (Матэр. для сл.). Тут ён падумаў, што яго ўжо ніхто не прыкмеціць, але як на ліха, насустрэк [насустрач] чорт нясе кума. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

Гл.: як на тое.

Параўн. (у руск.): как на беду.

ЯК НА ТОЕ. 1. На няшчасце, як на няшчасце.

Плаці, кажа, цётка штраф. Сораму мне!.. Глядзяць людзі… А як на тое, і грошай не маю. Баран. р., Кут.

2. На шчасце, як на шчасце.

Паслухай жа, Грышка. Страху набраліся! Пад'язджаем пад базар на Старажоўцы. Вось і бягуць двух [паліцэйскія]. “Адкуль!” “Куды?” “Што?” І ў воз. А я як на тое, карзінку паставіла між нас: тут Федзя, тут я, і карзінка відаць. Ён [паліцэйскі] мац за карзіну — бутэлькі. Забралі і пайшлі. Мін. р., Лекар.

ЯК НЕ ЛЫСЫ. І НЕ ЛЫС. 1. Быццам зусім нічога не ведае, быццам зусім нічога не зрабіў, а ні не вінаваты; быццам нічога не здарылася, не зрабілася.

Гэты п'е, а той… хутчэй сядло на каня, прыйшоў і сеў як не лысы. Сак. п., Др. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Хацеў увайсці да другога, ажно чуе: ідзе..., дык хутчэй зачыніў і сядзіць сабе як не лысы. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІ). — Ці няма чаркі гарэлкі? — пытае маскаль [салдат рускай царскай арміі]. — Е [ёсць], кажа паніч, і прынёс... цэлую пляшку. Глынуў… і не лыс. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).

2. Вельмі проста, хоць бы што.

Павёў іх Іванчык у балота. Сам скача з купіны на купіну і не лыс, а яны не пападуць на купіну ды ўсе шубоўсь у гразь: вымазаліся, як чэрці. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).

Параўн. (у руск.): как ни в чем не бывало.

ЯК НЕ Ў СВАЕ ДУХІ. Гл. НЕ Ў СВАЕ ДУХІ.

ЯК НЕ Ў СЯБЕ. Багата, ненасытна (есці, піць).

Во гэтай плоймы — качаняты ды гусяняты — не накарміць, есці на іх не набрацца, жаруць як не ў сябе. Наеліся, паплавалі — і зноў каб есці. Гл. р., Стар. Што ж такое? Усе дзівіліся, і дактары не памагалі: есць як не ў сябе, а худы як таран. Аж-бо, кажуць, нейкі раба*к вельмі доўгі, забылася, як завецца. Гл. Тут немца аднаго [з гадоў нямецкай акупацыі] Бочка звалі. Ледзь павернецца і есць як не ў сябе. Мін. р., Буц. Есць не ў сябе. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ. ІV).

ЯК НІ ЁСЦЬ (а). 1. Усё-такі.

Я так сабе, а Мікалай, як ні е [ёсць], у гадах, спацеў, хоць выкручвай. Гл. р., пас. Я. Куп. Як ні ёсць, а ты ж маладзейшы за Юзю, ты і саступі. Малад. р., Красн. Сёлета, як ні ёсць, хто не ленаваўся, — усе маюць [сена]. І нарасло, і брыгадзір не той самы. Мін. р., Нялід.

2. Ва ўсякім разе, пры любых абставінах, пры любым параўнанні.

Як ні е [ёсць], а з яго розумам, а з яго галавою жыць будзе. І як жыцьме! Гл. р., Кл. Пра што кажаш? Хіба яна правінілася, што не ўжыла з ім? Як разлу*чаная, дык і нядобрая? Горшая за ўсіх? Ну, разлу*чаная, ну з дзіцем, ну не такая ву*чаная, — але, як ні ёсць, варт (sic!) за любую з вас. Тамсама.

Параўн. (у руск.): какой (какая, какое) ни на есть, как ни как, как бы там ни было.

ЯК ПАНІ СЕСЦІ. Гл. ЯК БАБЕ (пані) СЕСЦІ.

ЯК ПРАЗ ЗЯМЛЮ ПРАВАЛІЎСЯ. Гл. ЯК (бы, быццам) У ЗЯМЛЮ (праз зямлю) ПРАВАЛІЎСЯ.

ЯК (што) ПУГАЮ ПА ВАДЗЕ. Без ніякага ўздзеяння; без выніку, следу.

Кажаш ты на нас, а нам як пугаю па вадзе. Кажы сабе, а мы не шманалі і не шманаем. Гл. р., пас. Я. Куп. Хіба — нашто кажаце? — я не хачу, каб ён вучыўся? Штодзень кажу: вучыся! А яму ўсё мае гэта старанне што пугай па вадзе. Малад. р., Радашк. Твая во гэта навука ім як пугаю па вадзе. Каб на вечарынку кожненькі ў бога дзянёк!.. Гл. р., Кл. А ім усё як пугай па вадзе, скажы ці не — адно ліха. Мін. Рабіў, а з мае работы як пугаю па вадзе. Гл. Выгаварыла, а той выгавор яму як пугаю па вадзе. Гл. р., Ключ.

Параўн. (у руск.): как горох от стены, как горох о стену.

ЯК ПЯРЫНКУ СПАЛІЦЬ. Вельмі хутка і лёгка.

— Дыван, дыван, нясі мяне да бяссмертнай царыцы! — Як пярынку спаліць, так і стаў у яе. Царыца ў ім (sic!) надта закахалася. Ваўк. п., Дыхн. (М. Фед., ЛБ, 1). Цябе ўзлаваць — як пярынку спаліць. Гродз. р., Бел.

ЯК РУКОЮ АДНЯЛО (зняло). Зусім і хутка прайшло, знікла (пра боль, стому, перапалох, бяссонніцу).

Як баліць дзіравы зуб, то ў дзірачку ўваткні малесенькі дробачак камфары або насып цёртага пораху, то адразу як рукою боль адніме. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР). Як стаў так рабіць, дык, скажыце, як рукою адняло: стаў спаць ціхенька, роўненька. Гл. р., Кл. А калі дзіця спужаецца дзе, звадзі яго туды, пакажы ды хорашанька раскажы пра ўсё, — дык як рукою адніме. Тамсама. Паставілі банкі, дык як рукой зняло. Бял. р., Кл.

ЯК РУКОЮ ДАСТАЦЬ. Гл. РУКОЙ ДАСТАЦЬ.

ЯК САБАКУ (сабацы) ПЯТАЯ НАГА. Гл. ТРЭБА (патрэбны) ЯК САБАКУ ПЯТАЯ НАГА.

ЯК САМ НЕ СВОЙ. Збянтэжыўся, страціў валоданне сабою, надзею на выхад са становішча.

Жонка, як самая не свая… Пабегла. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР). Мікіта трохі пастаяў ды як сам не свой павалокся ў млын. Тамсама. Пастукаў хтось у дзверы, адчынілі, — маладзіца ці дзяўчына стаіць. — Я, кажа, — Жэнева жонка. Стаім мы як самі не свае: чуць не чулі, што ажаніўся, а яно, бачыш як… Малад. р., Заг. Закрычаў, дык тое дзіцятка глядзіць у вочы як само не сваё. Навагр. р., Падкас. Што з імі рабіць? Змерзлі [буракі, морква]… Я сама не свая, дальбог. Гл. р., Кл. Яна ж вельмі не хацела за яго ісці. А я ўгаварыла. Цяпер яна ходзіць як сама не свая і я як сама не свая. Во які, выходзіць, замуж. Тамсама. Ходзіць як сам не свой. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ. ІV).

ЯК СВЕТ СВЕТАМ. Спрадвечна, спраку веку, заўсёды.

Як свет светам было гэтак: рабі, дык і зробіш. Вільня. Мусіць (мабыць), як свет светам чалавека цягне туды, дзе на свет пайшоў. Малад. р., Дубр.

ЯК СВЕТ СОНЦАМ. На ўсходзе сонца, з сонцам.

Назаўтра бацька гаворыць: “Я пайду”. Я рад. Як свет сонцам устаў бацька, рана-рана. Сен. р., Шэмет. (Хрэстам.).

ЯК СІЛА (сіла-моц). Гл. ЯК МОЦ (сіла).

ЯК СЛЕД. Як трэба, як павінна быць.

Памыюся як след. Мсц. Не паспеў расплаціцца як след з мужам. Чач. р., Гоц. (П. Ахр., БК).

ЯК СТАІЦЬ. Без нічога, без рэчаў, маёмасці (пра таго, хто з любой прычыны нічога не мае).

Як пабраліся [пажаніліся, узялі шлюб], нічога нічагуценька ў іх не было. Сышліся як стаяць. Малад. р., Бак. З пажару выскачыў як стаіць. Мін. р., Засл. Прыехаў з заработкаў як стаіць, — ні каму, ні сабе нічога не прывёз. Гл. р., Кл. З вайны быў як стаіць. Тамсама.

ЯК СТОЙ. Вельмі хутка (збегаць, схадзіць, злётаць, зрабіць штосьці).

Толькі грошы — на адной назе збегаю, як стой збегаю! Сл. р., Трухан. Архіп бывала верацяно зробіць як стой. Вераценнік адным словам. Гл. р., Кл. Сядзе на каня, дык як стой будзе тутака [тут]. Асіп. р., Карыт. Як стой згарэла [хата]. Гл. р., Кл.

Гл.: як бачыш (бач, байч).

Гл.: як га!

ЯК ТАБЕ (вам) КАЖУ. Вельмі хутка, — так хутка, як надта коратка сказаць.

Як табе, Мікола, кажу расхапілі [бульбу на базары]. Са*ма капаюць людзі, няма калі везці на базар. Усе на копцы. Мар. Гор. Яны як вам кажу парэзалі [пілою з маторам] цэлага дуба. Гл. р., Стар. Скажы, толькі шугануў, і як табе кажу згарэла хата, што і не выхапілі анічагенечкі. Гл. р., Кл.

ЯК ТОЙ КАЗАЎ. КАЗАЎ ТОЙ. Як звычай казаць, гаварыць; як ёсць завядзёнка казаць, гаварыць.

Было сабе ў аколіцы дзвюх дзяўчат, от такіх, як той казаў, што ні гловы, ні мовы. Ваўк. п., Кус. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Нам, як той казаў, картофлі [бульбы] не купляць. Навагр. р., Ваўк. Мы, як той казаў, жылі там адным гуртам. Тамсама. Як той казаў, ні перастояла, ні высыпалася. Слон. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). За адну картофліну, казаў той, спрэчак не робяць. Валож. р., Сак. Нам з бабай, казаў той, толькі і жыць: усё гатовае, усё ў нас ёсць. Барыс. р., Вял. Трасц. Параўн.: За ўсё свае жыццё ён, як кажуць, не скрыўдзіў і малога дзіцяці. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

Параўн. (у руск.): как говорится.

ЯК У БОГА ЗА ПАЗУХАЮ. Спакойна, без клопатаў, без трывог і з дастаткам (жыць, пражываць).

Жыве сабе тая жанчына як у бога за пазухаю, усё ў яе е [ёсць], ніякага клопату не мае. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Зажыў з тых часоў той чалавек як у бога за пазухаю: усяго... даволі, усе яго шануюць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП). Сыны вашы ў бога не вераць, а жывуць, бацька, як у бога за пазухаю. Гл. р., Кл.

ЯК У БУБЕН БІЦЬ. Гаварыць у адзін голас; гаварыць громка і голасна пра незвычайную навіну.

От пачаў я закурваць люльку, аж чую: усе як у бубен б'юць, што белы рускі цар заваяваў якоесь чужое царства. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). А ведама, скажы жонцы, то яна куме, кума суседцы, суседка дзя*нне, а там усе як у бубен б'юць. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП). А ці было чаго, каб пытаўся? З якое прычыны вы як у бубен білі? Ганц. р., Чудз.

ЯК (бы, быццам) У ЗЯМЛЮ (праз зямлю) ПРАВАЛІЎСЯ. Знікнуць, прапасці хутка і бясследна.

Шукаў ён, шукаў, — няма, от бы ў зямлю правалілася. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). На возе было трохі саломы. Я і запаліў жмак. Зірнуў назад, а ён чорт ведае дзе дзеўся, от бы ў зямлю праваліўся. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП). Ну, дзе ж той ножык? Толькі быў і як праз зямлю праваліўся. Бя.л. р., Кл. (Матэр. для сл.). Нямаш [няма] самага лепшага вала, — от бы праз зямлю праваліўся. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). І так шукалі і гэтак шукалі, быццам праз зямлю праваліўся. Тамсама.

Параўн. (у руск.): как (точно) сквозь землю провалился.

ЯК У ПРОЦЬМУ ПАЙСЦІ. Страчвацца, бясследна знікаць, быццам у прорве, у бяздонні (пра матэрыяльную дапамогу). Колькі ўжо чаго не давалі — усё як у процьму ідзе. Бял. р., Кл. (Матэр. для сл.). А ў іх што з'ядаецца, а што раскідаецца. І зараблялі і настара*ліся, а ўсё як у процьму пайшло. Бераз.

ЯК У РУКУ ДАСЦЬ. Спраўдзіцца (сон).

Але хоць сон — гразь, толькі іншы сон як у руку дасць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Іншы сон як у руку дасць. Тамсама. От, сон, паночку, як у руку даў. Ваўк. п., з-пад Свісл. (М. Фед., ЛБ, 1). Часам сон як у руку дасць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).

ЯК (бы) ЯЗЫКОМ ЗЛІЗАЛА. Раптоўна і цалкам знікла штосьці.

Згарэла гумно беднага, усё роўна як яго языком злізала. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). Як зрынуўся вал-валам [пра наступ савецкага войска ў 1944 г.], дык таго немца скрозь як языком злізала. Гл. р., Стражы*. Пакуль збегліся людзі, дык і тушыць няма чаго: счысціла двор [згарэў двор], бы языком злізала Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП). Усхадзіўся такі віхор, што занялася ўся веска дый змокла [згарэла], от бы языком злізала. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).

ЯМУ ВЫСТАЯЦЬ (выбіць). Доўга прастаяць, забавіцца.

Бывай, галубачка, пабягу, а то я ўжо тут яму выстаяла. Белаз. Не баўся ж там. Ты ж так: як пойдзеш куды, там і яму выстаіш. Тамсама. Гаварыла, узяўшыся за клямку, пакуль яму выбіла. Тамсама.