Мовазнаўства

Р

РАБІНАВАЯ (арабінавая) НОЧ. Цёмная, з ветрам, маланкаю, грымотамі і навальным дажджом ноч. Гл. цікавыя меркаванні пра паходжанне гэтага выразу ў кнізе члена-карэспандэнта АН СССР Ф. П. Філіна “Лексика русского литературного языка древнекиевской эпохи” (Уч. зап. Ленинград, пед. ин-та им. А. И. Герцена, т. 80, 1949, стар. 258—259), у артыкуле А. М. Фінкеля (“Вопросы языкознания”, 1956, № 4, стар. 92—95). Ф. Філін выказвае здагадку, што выраз гэты, які бытуе і сёння ў беларускіх, смаленскіх гаворках, трапіў у кіеўскае койнэ з зямель крывічоў. Ч. Пяткевіч: рабок (птушка Tetrao Bonasio Lin.) ёсць героем усім вядомай рабінавай ночы, у часе якой бура расцярушвае, рассейвае рабкоў, якія трымаюцца чародкамі. Рабінавая иоч бывае між прачыстымі (другая палавіна жніўня — першы тыдзень верасня). Перуны б'юць адзін за адным, страшэнны лівень лье..., а бліскавіца блісь ды блісь, здаецца, што ўвесь свет гарыць. У гэтую ноч рабкі як паразлятаюцца..., то ўжо так і жывуць па адным. Таму гэтая ноч завецпа рабінавая. Ч. Пяткевіч дадае: пра кожную бурлівую ноч кажуць: “Ото ж рабінавая ноч, няхай бог крые; добры хадзяін [гаспадар] і сабакі не выжане на двор. (Ч. Пятк., КДПР).

Тады набраў сабе падтопы і пайшоў паліць пана, даждаўшы рабінавай ночы. Гор. п. (Е. Рам., БС, IV). Арабінавая ноч — навальнічная ноч. Сл. п. (А. Сержп., Грам. нарыс).

Параўн. (у руск.): воробьиная ночь.

РАБІЦЦА НА ЯБЛЫКІ. ЗРАБІЦЦА НА ЯБЛЫКІ. Паяўляцца на шэрсці (пра каня) цёмным кружкам, акругленым плямам.

Худога каня купіў, а вунь як паправіўся, што зрабіўся аж на яблыкі. Лельч. р., Сін. П. (Хрэстам.). Дагледзіш, дык на яблыкі зробіцца. Калінк. р., Юр.

РАБІЦЬ ВАЛА З БЛЫХІ. Гл. З БЛЫХІ РАБІЦЬ ВАЛА.

РАБІЦЬ ДЗЕЛА. Працаваць, займацца справаю.

Адзін [сын] просты, шчырыю..., а другі якісь шарахвост, ...лічыў сябе вельмі разумным і не хацеў рабіць простага мужчынскага дзела. Перш бацька сварыўся, але бачыць, што нічога не памагае. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Пакуль бацька ўздужаў [быў дужы„ была сіла], дык ён сам правіў гаспадаркаю, а сыны толькі рабілі дзела, а як бацька пастарэў ды ўжо не ўздужаў прыганяць сыноў да работы, то разумны сын пачаў агінацца... Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). ...шкода было аставацца без дурнога рабоцька, што хадзіў цёмны ды чорны, бы комін, а дзела рабіў за ўсіх. Тамсама.

РАБІЦЬ ЗВОДЫ (зводу). НАРАБІЦЬ ЗВОДАЎ (зводы). Пляткарыць, зводзіць, нагаварваць на кагосьці. Зводы (звода) — плёткі (плётка).

Яго жонка зводы робіць, перадае другому, так толькі і жыве. Смал. р., Пятр. (Лінг. зб.). Нарабіла зводы. Лях. р., Кур. (Тамсама).

РАБІЦЬ ЛАД. ЗРАБІЦЬ ЛАД. 1. Прыходзіць да згоды, пагоджвацца, прыходзіць да ўзаемнага паразумення.

Ён быў такі ўпарты, што з ім ніхто не мог зрабіць ніякага ладу. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

2. Жаніць.

— Ці не пара нам свайму Кузёмку рабіць лад? — А я кажу, што ён яшчэ малады хлапчук, што яму яшчэ не запах хвартух. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

3. Жаніцца, браць шлюб і гуляць вяселле.

Дачуўся царэвіч, што там такая гожая дзяўчына, прыехаў туды, узяў яе..., каб зрабіць лад. Сл. п., (А. Сержп., КАБСП). Па немалым часе парабчук і тая дзяўчына зрабілі лад. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

РАБІЦЬ ЛАСКУ каму. ЗРАБІЦЬ ЛАСКУ каму. Форма ветлівай, далікатнай просьбы: калі ласка.

Каму? Яму, такому, ласку рабіць? Мін. р., Коўш. Мы ж чакалі гэтак — усе ўсімі. Ну то зробце [зрабіце] ласку — зайдзіце да нас, пасядзіце з намі. Уш. р., Вашк. Як просяць ласку зробіць [зрабіць] — дык чаго?! Тамсама. Зробце мне такую ласку — падвязіце. Ды я ж не прашу зрабіць мне ласку, — я за сваё. Мін. р., Лекар.

Параўн. (у руск. кніжн.): сделать одолжение, оказать любезность.

РАБІЦЬ ЛІХА каму. ЗРАБІЦЬ ЛІХА каму. Шкодзіць каму.

А зрабіць табе ліха я не ўмею, бо нікому не раблю ліха. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). А за што табе ліха рабіць? Ты ж ніколі нікому нічога. Гл. р., Кл.

РАБІЦЬ СКЛАД. Гл. СКЛАДАЦЬ (рабіць) СКЛАД.

РАБІЦЬ ШКОДУ каму. Гл. ШКОДУ РАБІЦЬ каму.

РАБОЧЫ ЧАС. 1. Гадзіны, дні, тыдні, калі на сельскай гаспадарцы многа працы, якую нельга адкласці (сяўба, жніво, выполванне).

Аднаго разу, у рабочы час, калі цэлая сям'я выйшла ў поле... Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР) Ніколі ж не было так, каб у рабочы час рыбу лавілі. Як прыйдзе рабочы час — усе ўсімі, ці малое, ці старое — рабілі дзень і ноч. Карэл. р., Мірат.

2. Рабочы дзень, пэўная колькасць гадзін працы, службы.

А чаму нікога няма ў рабочы час? Навагр. р., Вал.

РАДАНЬКІ (ра*дачкі) ДАВАЦЬ (даць). Гл. ДАВАЦЬ РАДЫ.

РАДА Ў РАДУ. Параіцца, параіўшыся, добра абдумаўшы.

— От — кажа — мусіць, Клін украў, то яго работа. Ра*да ў ра*ду, выйшла на тое, што пайшлі на скаргу... Ваўк. п., з-пад Росі (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). [Вёсцы пагражае страшэнная змяя, і людзі] рада ў раду, нара*дзіліся [вырашылі]... набраць саломы, занесці, аблажыць кругом і спаліць. Сак. п., Хадар. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).

РАДУ БРАЦЬ (узяць). Гл. БРАЦЬ РАДУ.

РАДЫ (ра*дачкі, ра*данькі) ДАВАЦЬ (даць). Гл. ДАВАЦЬ РАДЫ.

РАЗВЯЗАЦЬ ЯЗЫК. Гл. ЯЗЫК РАЗВЯЗАЦЬ.

РАЗІНУЎШЫ РОТ. Гл. РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць).

РАЗІНУЦЬ РОТ. Гл. РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць).

РАЗНЕСЦІ КОСЦІ (костачкі) чые. Гл. КОСЦІ (костачкі) РАЗНЕСЦІ чые.

РАЗЯЎЛЯЦЬ РОТ. Гл. РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць).

РАЗЯЎЛЯЮЧЫ РОТ. Гл. РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць).

РАЙ У РАЙ. Як акрэсленне прыгажосці, раскошы.

Харошае свята... рай у рай. Леп. р., (П. Шэйн, БНП, 1874). Тут, братка, рай у рай! Уш. р., Лясн. Аз.

РАСКІНУЦЬ РОСКІДКУ. Узараць загон так, каб на сярэдзіне загона была разора, г. зн. каб раскінуць роскідку, трэба начынаць узорваць загон з бакоў (краёў).

Увосень лепш раскінуць роскідку. Гл. р., Кл. Роскідку раскінуць прасцей, як скласці склад. Тамсама.

Гл.: скласці склад.

РАСПУСЦІЦЬ ЯЗЫК. З адцен. асудж., дакору. Разбалбатацца, гаварыць многа, лішняе, гаварыць непатрэбнае ці непрыстойнае.

Раопусціў язык як хурманскі біч. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Паездзіў, хваліцца, па гарадах, а розуму не набраўся, толькі язык распусціў. Матляеш, як той хвастом. Дайшоў, што бацьку і матцы “ты” кажа. Валож.

РАССЫПАЦЦА ПАРАХНЁЙ. Гл. ПАРАХНЁЙ РАССЫПАЦЦА.

РАСТРЭСЦІ КОСЦІ (костачкі) чые. Гл. КОСЦІ (костачкі) РАЗНЕСЦІ (растрэсці) чые.

РАСЦЕ Ў РОЦЕ. Гл. У РОЦЕ РАСЦЕ.

РАЎЦІ РОВАМ. Гл. РОВАМ РАЎЦІ.

РОВАМ РАЎЦІ. РОВАМ ЗАРАЎЛІ. 1. Моцна, громка плакаць.

Што не купіла балетак, дык ровам раўла. Гл. р., Кл. Зубы [баляць], мае даражэнькія, хоць ты ровам раві. Асіп. р., Карыт. Прыйшоў той знахар, агледзеў яго, дастаў з торбачкі якоесь зелле, растоўк яго з салам дый добра вышмараваў ім пана з галавы да ног. На другі дзень пан зароў ровам, бо з яго злезла скура і цела пакрылася струпамі, як у шалудзька. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП).

2. Моцна, громка зараўці.

Ваўкі ўспалі, дык цялуха ровам раўла. Гл. р., Бяроз. Як гне*нула рагамі ў бок, дык [карова] ровам зараўла. Гл. р., Байл.

Параўн. (у руск.): ревмя реветь, рёвма реветь.

РОГІ ПАДПІЛОЎВАЦЬ (прыціраць). Гл. ПАДПІЛОЎВАЦЬ (прыціраць) РОГІ.

РОГІ ПАЗБІВАЦЬ. Гл. ПАЗБІВАЦЬ РОГІ.

РОГІ ПРЫЦІРАЦЬ. Гл. ПАДПІЛОЎВАЦЬ (прыціраць) РОГІ.

РОЗУМУ НАБІРАЦЦА. РОЗУМУ НАБРАЦЦА. Разумнець.

Пачалі людзі прыслуха*цца ды розуму набірацца. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП). Ты думаў!.. Розуму набраліся (з адцен. іран.): Пры саменькім хлевушку агню наклалі. А каб я не найшла на іх?.. Гл. р., Кл. Розуму набраліся: кінуць-рынуць і ехаць немаве*д куды. Тамсама. Так набраўся розуму, што і бацькоў не слухаеш? Навагр. р., Свіц. А як стаў нелапы*м хлапчуком, дык ужо такога набраўся розуму, што пачаў і старшых вучыць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Зірнуў ён туды-сюды дый пазнаў, што яго сыны набраліся розуму, што страляюць тады, як звер набяжыць, а рыбу ловяць, як сама ў кош лезе. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).

РОЗУМУ ПЫТАЦЦА (пытаць). Выпрабоўваць з жартамі ці кпінамі; жартаваць, кпіць.

Чаго, скажы ты, трэба? Дзела якое ці розуму пытацца прыйшоў? Малад. р., Радашк. Такі ўжо ж ён разумны!.. Жартачкі ўсё, прыйшоў тут розуму пытацца. У дарозе з Малад. у Мін. — Кума, мая кумачка, дзе жывеш? — Ці ты, куме, розуму пытаеш, ці ты мае хатачкі не знаеш? Мсц. р., Багацьк. (М. Гар., НП).

РОСКІДКУ РАСКІНУЦЬ. Гл. РАСКІНУЦЬ РОСКІДКУ.

РОТ РАЗІНУЎШЫ. Гл. РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць).

РОТ РАЗІНУЦЬ. Гл. РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць).

РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць). РОТ РАЗІНУЦЬ. РОТ РАЗЯЎЛЯЮЧЫ. РОТ РАЗІНУЎШЫ. 1. Крычаць.

Чаго тут рот разяўляць? Раскрычалася немаве*д чаго! Люб. р., Паг.

2. Плакаць.

Ой-ёй-ёй! Які нехарошы [непрыгожы] ты! Разінуў рот, і слёзы цякуць. Які ты!.. Гл. р., Сымон.

3. Сказаць.

Лісаветка ж не дасць вам рота разінуць, — з ёю слова не скажаш. Гл. р., Кл.

4. Выяўляць няўважлівасць, бяздумна гледзячы на штосьці, кудысьці.

Чаго стаіць там? Рот разінуў і стаіць. Гл. р., Хал. Разявіў рот і стаіць. Гл. р., Кл.

Гл.: разіньку прадаваць.

5. Выяўляць прагнасць, хцівае жаданне (атрымаць штосьці, авалодаць чымсьці).

Усё дай ды дай... На гатовае кожын разявае рот. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). На наш каравай роту не разявай. Гл. р., Вольн. Каб яму ўсё!.. І рот разінуў. Чаго стаіць там рот разявіўшы? Гл. р., Кл. Усе хто што [робяць], а то стаіць рот разінуўшы, як за*ткала [заткала — жмук ануч, якім затыкалі адтуліну ў столі, праз якую выходзіў дым у так званых курных, без коміна, хатах]. Тамсама. Паслала, каб выпісаў корму якога, а ён пастаяў рот разінуўшы і прыйшоў з пустымі рукамі. Тамсама.

РОТ РАЗЯЎЛЯЮЧЫ. Гл. РОТ РАЗЯЎЛЯЦЬ (разяваць).

РУКА ЛЁГКАЯ чыя, у каго. Гл. ЛЁГКАЯ РУКА чыя, у каго.

РУКА ЦЯЖКАЯ чыя, у каго. Гл. ЦЯЖКАЯ РУКА чыя, у каго.

РУК ЗАЛАЖЫЦЬ (няма за што). Гл. РУК ЗАЦЯЦЬ (залажыць) (няма за што).

РУК ЗАЦЯЦЬ (залажыць) (няма за што). Становішча, сітуацыя, калі чалавек застаецца без нічога, з голымі рукамі.

Нямашака ў Праўды хлеба, няма за што рук зацяць, і пайшоў ён прасіць, каб брат пазычыў мерку хлеба. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Жыве сабе Ціхон у сваёй старэнькай хатачцы ды маўчыць зубы сцяўшы, хоць часамі няма за што рук зацяць. Сл. п., Пярэвал. (А. Сержп., КАБСП). Як ні стараўся ён выбіцца на гаспадарку, нельга ніякім правам, бо як тут гаспадараваць, калі ў цябе няма за што рук зацяць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Згарэла гумно ў беднага, усё роўна як яго языком злізала. Бядуе бедны, няма за што рук зацяць. Тамсама. Прыйшлі на пагарэлішча, за што рукі зацяць? Лях. р., Мін. Але ось настаў там вялікі голад. Прапаў немаль [амаль] увесь статак. Пухнуць людзі ад голаду, жыватамі качаюцца, — няма за што рук залажыць. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).

РУКІ АДРАБІЦЬ. З адцен. спагадл., жальбы. Вельмі стаміцца.

Ой, дзеткі, сёння я рукі адрабіла, адпачну трохі. Баран. р., Моўч. Папарабіла з маленькіх гадкоў, рукі свае адрабіла. Баран. р., Каўп. Я ўжо, дзеткі, рукі адрабіла, а вы не слухаеце мяне. Папомніце: як перакінуся, прападзяце як мухі. Кап. р., Аксам. Сіротанька робіць, рукі адрабіў — на сірату кажуць, што да карчомкі хадзіў. Слон. п. (П. Шэйн, БНП, 1962).

РУКІ АТРАПАЦЬ (атрэсці). Гл. І РУКІ АТРАПАЦЬ (атрэсці).

РУКІ КАРОТКІЯ. Няма магчымасці, сілы ці ўлады (зрабіць штосьці, справіцца з чымсьці, з кімсьці).

Са мною справіцца рукі ў цябе кароткія. Стане твая машына — і просішся, калупаешся, а без мяне і нічога. Гл. р., Бярэж. Узяць бы яе [замуж] узяў, але рукі кароткія!.. Гл. р., пас. Я. Куп.

Параўн. (у руск.): руки коротки.

РУКІ НЕ ДАХОДЗЯЦЬ. Не было (няма) часу, не выпадала (зрабіць, рабіць што).

Да ўсяго, брат, рукі не даходзяць. Дзе там паспець… Навагр. р., Вал. Ніяк рукі не дойдуць парадак зрабіць. З рамонту беспарадак такі. Тамсама. Не дайшлі старога рукі абрэзаць сад, нарасло лішняга галін, загусцелі [дрэвы]. Карэл. р., Крын.

Параўн. (у руск.): руки не доходят.

РУК (яго, іх і г. д.) НЕ ПРАЙСЦІ (не прамінуць). 1. Апынуцца ў чыёйсьці ўладзе.

Гэты, гаворыць, нашых рук не пройдзе. Гор. п. (Е. Рам., БС, ІV). Як таго генерала, што камандаваў сволаччу? Не прайшоў нашых рук, — злавілі! Гл. р., Зубар.

2. Апынуцца ў руках, стаць уласнасцю (пра рэчы, украдзеныя, узятыя хітрасцю, падманам).

Каб ён не баяўся, што не даруюць, — а людзі ўсё бачаць і не забудуць, — то рук яго не прамінула б. Гл. Кумпяк той іх рук не прамінуў, яны закусілі ім. Гл. р., Кл.

РУКОЙ ДАСТАЦЬ. Як (хоць) РУКОЙ ДАСТАЦЬ. Зусім блізка.

Блізка, хоць рукою дастаць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Да іх — як рукою дастаць. Люб. Адсюль да Райцы — рукой дастаць, гуляючы і зайсці можаце. Навагр. р., Вал. Хадземце, тут ужо зусім блізенька, праз лясок тут рукой дастаць. Малад. р., Пор.

РУКУ ЗАСТРАМІЦЬ каму. Даць хабару, падкупіць каго.

Мусіць, руку застраміў, дык і спадзяваўся, што выйдзе. Аж тут… Малад. р. Трэба, братка, было руку застраміць, толькі ведаць каму. Паны любілі, каб падсунуў. Малад. р., Баяры.

РЫБУ Ў МУТУ ЛАВІЦЬ. Гл. У МУТУ РЫБУ ЛАВІЦЬ.

РЫЗЗЕМ ТРЭСЦІ. Гл. ЛАТАМІ (рыззем) ТРЭСЦІ.

РЫЗЫ ДЫ ЛАТЫ. 1. Падзёртая, залатаная, бедная вопратка.

Усякія шляхта [са значэннем зборнасці-множнасці] былі, — былі багатыя, былі і такія, што на іх толькі рызы ды латы. Гл. р., Хал.

2. Надзвычайная беднасць, галеча.

Казаўся [здаваўся] наш сват багаты, аж толькі рызы ды латы. Барыс. п. (П. Шэйн. БНП, 1962).

РЭБРЫ ДЫ (і) СКУРА. Гл. СКУРА (рэбры) ДЫ (і) КОСЦІ.

РЭБРЫ КІЕМ ПАМАЦАЦЬ чые, каму. Гл. ПАМАЦАЦЬ КІЕМ РЭБРЫ чые, каму.

РЭЗАЛА ДЫ КРОІЛА. Як зламоўнае пажаданне невыноснага болю.

Пустадомак той улез у мае грады і ўсе сонечнікі [сланечнікі] пазразаў. Каб яго рэзала ды кроіла яго!.. Гл. р., Кл. Іду, аж паліцаі рэжуць карову — нейдзе [недзе] забралі. Толькі зірнула… Хай вас рэжа ды кроіць вас! Тамсама.