Ф. Янкоўскі. БЕЛАРУСКАЯ ФРАЗЕАЛОГІЯ. ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ, ІХ ЗНАЧЭННЕ, УЖЫВАННЕ (7)
Пят, 14 кастрычніка 2011
Д
ДА АБУХА ДАБІЦЬ
ДА АБУХА ПАДАБІВАЦЬ
што. Гл. ДАБІВАЦЬ ДА АБУХА што.ДАБІВАЦЬ ДА АБУХА
Што вы малатарню дабіваеце да абуха? Не бачыце: шасцярні знасіліся. Бабр. р., Гарб. Каб не Чарнагубаўскі, дык яны дабілі б “Спатры” [арцель] да абуха. Гл. Брыгадзіра такога назначылі, — сані, збрую падабівалі да абуха, а строіць [рамантаваць] ніхто не строіць. Гл. р., Кл. Не тады ж брацца, як даб'яцё да абуха. Мсц. р., Пуст. Гл. АДДАЦЬ ДОБРЫ ДЗЕНЬ (дабрыдзень, дзяньдобры). каму. ДАЦЬ РАДУ каму. Раіць, падказваць (як зрабіць штосьці).
ДАБРЫДЗЕНЬ АДДАЦЬ.
ДАВАЦЬ РАДУ
— Даніла, братка! Ты ўсім нам галава. Дай ты нам раду, што тут рабіць з панам? Заморыць ён нас гэтым аўсом. — Э, Сцяпане! Якую я тут дам раду? Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Мо' вы раду дасце, як зрабіць? — Не мне вам даваць раду. Тамсама.каму. ДАЦЬ ВЕРЫ каму. Верыць каму.Каб былі сведкі, дык табе веры дадуць. Мін. п., Койд. (П. Шэйн, ІІ) — Эх ты! У мяне ж там дзядзькі, бацькі, дзяды, прадзеды, сёстры..., усе па слову скажуць, дык мне і веры дадуць. Тамсама. Тады яны далі веры, што гэта праўда. Ваўк. п., Радз. (М. Фед., ЛБ, I). Яны зусім бедныя: ось адно яечка і тое на два разы дзеляць. Але яна не дае веры. Ваўк. п., Бераст. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). А пакуль багаты хварэў, гаспадарка заняпала, і стаў ён зусім бедны, але ніхто таму не даваў веры. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).каму, чаму. ДАЦЬ ГАНЬБУ (загану, згану, загуду) каму, чаму. Лічыць каго, што нягодным, малагодным; знайсці ў кім, у чым загану.
ДАВАЦЬ ГАНЬБУ (загану, загуду, згану)
Сам які, а ўсім дасць ганьбу: той ходзіць не так, а той стаіць не так. Гл. р., Кл. Мо' пахвалімся, а вы нам ганьбу дасце. На ўсё глядзіце. Што хваліце, а з чаго і смейцеся, але ганьбы не давайце. Кап. р., Ванел. Не паспыталі маіх яблыкаў і даяцё ганьбу. За што ім ганьбу даваць? Мін., Камар. Ганьбу даць. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Купец той памёр, а дачка асталася свайму дзядзьку на выхаванне. Як вырасла яна вялікая, дык дужа не любіла мальцаў. Хто толькі ні прыйдзе..., дык яна ўсякаму давала згану. Сян. А нядужа спяшайся даваць загану. Мсц. (Е. Рам., БС, ІV). А бялянка грыбу ды загану дае. Шкл. р., Фашч. (Хрэстам.). Харошая яварынка ў лесе была, усім яварочкам загуды дала. Харошая Вольгачка ў таткі жыла, усім яна хлопчыкам загуды дала, аднаго... аднаго палюбіла. Гом. п., Дзятл. вол. (З. Радч., ГНП). каму, чаму. Гл. ДАВАЦЬ ГАНЬБУ каму, чаму.ДАВАЦЬ ПАПУСКУ
Вельмі ж вялікую папуску дала свайму сыну, нават у школе не слухае. Сл. р., Трух. Ззамаладу не даваў папускі — чалавекам выйшаў. Тамсама.
Гл.: Пол., 1966, № 9, стар. 177.
ДАВАЦЬ ПЕРУНОЎ
каму. ДАЦЬ ПЕРУНОЎ каму. Гняўліва, з пагрозамі гаварыць, крычаць, ускідвацца на каго.Хай толькі нап'ецца — пабачыць! Жонка дасць яму перуноў, што не рады будзе той гарэлцы! Шчуч. р., Будр. Прыехала матка — а ўсё недагледжанае. Ох і дала ж перуноў бацьку! Тамсама. Ледзь-ледзь дачакаліся: урэшце дзесь чорт знёс, — тут агент некалісь быў, — уляціць у хату, так стане даваць перуноў, што, здаецца, збег бы са свету. Гэткі ж нягодны ды ліхі быў. Тамсама. Ці што, а перуноў даваць майстар! Тамсама.
Параўн. (у руск. кніжн.): метать громы и молнии.
ДАВАЦЬ ФАЕРУ
Ён і старшыні дасць хваеру. Гл. р., Кл. Нямаш [няма] ужо Амілі, што ўсім фаеру давала. Чуць малячку што: “Я табе дам фаеру!” Гл. р., пас. Я. Куп.
Параўн. (у руск.): задать жару.
ДАВАЦЬ ЦУБА (цубака). ДАЦЬ ЦУБА (цубака).
Неяк [аднойчы] бабу аблічыў на базары. Як нарабіла крыку! Ён бачыць — непярэліўкі ды ў ногі. Во даў цуба! Гл. А не выкруцішся — то што? — цубака давай. Тамсама.каго. Збедніць, зрабіць каго жабраком. Адлюстроўвае свет уласніцтва.
ДАВЕСЦІ ДА ТОРБЫ
Карты і пана давялі да торбы. Акцябр. р., Воз. Такі гаспадар да торбы давёў бы. Стар. Дар.
Параўн. (у руск.): пустить по миру.
ДА ГАЛАВЫ БРАЦЬ (узяць)
ДАГАРЫ НАГАМІ. 1.
Зачапіўся за нештась і так паляцеў дагары нагамі, што чуць узгробся. Навагр. р., Свіц. Паляцеў дагары нагамі з воза. Карэл. р., Мірат. Не лезь, бо загрыміш дагары нагамі. Гл. р., Кл. Яна брык дагары нагамі. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). У беспарадку, у бязладдзі.
2.
Схадзіце ў клас, паля*ньце [пагляньце, паглядзіце], што робіцца: усё дагары нагамі. Малад. р., Радашк. Прыйшла з Валеўкі, а тут усё чысценька дагары нагамі. Навагр. р., Свіц. Свавольнічаць.
3.
Ходзіць дагары нагамі. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Назбіралася поўная хата і пайшлі дагары нагамі. Гл. р., Кл.Усё не так, а насуперак (чаканням, намерам, спадзяванням).
4.
Думалі, што будзе так і так, а яно ўсё дагары нагамі. Малад. р., Уша. Наадварот.
5.
А ў затоне адбіваюцца тоўстыя, старыя дубы, курэнь дзеда Ахрэма каля перавозу, стог леташняга сена з плотам кругом і нават каровы суседняе вёскі, што пасуцца на беразе. Толькі ўсё гэта дагары нагамі. Задумаўся пастушок, чаму гэта ў вадзе адбіваецца ўсё дагары нагамі... Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Перавярнуў дагары нагамі. Ваўк. п. (М. Фед., Лр. ІV).што. Гл. БРАЦЬ ДА СЭРЦА (да душы) што.ДАЙСЦІ ДА ПУГІ.
Бач, на вацетым [вось гэтым] селішчы яшчэ і як [добра!] жылі Хвойкі. Адале [а потым] падзяліліся маладыя, што і дайшлі да пугі, толькі ў калгасе паратаваліся. Гл. р., Кл. Костусь Крацкоўскі ўсё на сваіх казаў: “Так рабіцьмеце, то да пугі дойдзеце”. Гл. р., Байл. Не рабіся, кажу, вельмі за начальніка, бо мо' і да пугі дойдзеш. Гл.З адцен. асудж. Вельмі збяднець, стаць жабраком (праз бесклапотнасць, неахайнасць).
ДАЙСЦІ ДА ТОРБЫ.
Гулямі да торбы дойдзеш. Гл. р., Ад. Ужо багата гадоў, як старца [жабрака] бачылі. Цяпер ніхто да тае торбы не дойдзе. А колісь маладыя — гуляць, а бацька: “Ходзіце, покуль да торбы дойдзеце”. Вотбок пераменьваецца! І старцоў [жабракоў] тых няма. Гл. р., Кл.
Параўн. (у руск.): пойти по миру.
ДАЙЦЕ СВЕТ!
Дайце мне свет! Прыстаюць і прыстаюць. Таму тое, таму тое. Свету не бачу праз вас. Мін. р., Засл.Ішоў час, праходзіў час.
ДАЛЕЙ НА ДАЛЕЙ.
Ён павінны быў прыехаць змярком. А тут — сцямнелася, і ноч найшла, і агні ў людзей патухлі. Далей на далей — а іх няма. Дзеці ўголас, плачуць, і я не ведаю, што рабіць, што чыніць. Гл. р., Н. Жыц. Пабраліся [пажаніліся], а ладу няма. Далей на далей, я і кажу: “Як вы думаеце жыць так?” Гл. р., Кл.Гл. ВЯЛІКАЯ (далёкая, доўгая) ПЕСНЯ. Да аднаго, усіх да аднаго.
ДАЛЁКАЯ ПЕСНЯ.
ДА НАГІ.
З вечарынкі дзяцей — да нагі! Каб ніводнага не было. Гл. р., Вольн. Каб нашыя варагі выкаціла [смерць узяла, загінулі] да нагі. Гл. р., Кл.Гл. ДАЙСЦІ ДА ПУГІ. Няхай (хай) сабе.
ДА ПУГІ ДАЙСЦІ.
ДАРМА ШТО, АЛЕ (а).
Дарма што нехарошая [непрыгожая], але разумная, ручая [умелая, залатыя рукі], совесная [сумленная]. Гл. р., Кл. Дарма што стары, але здаровы. Тамсама. Дарма што нявучаны, але пра ўсё вам раскажа. Гл. р., Зубар. Дарма што сівы, а мае сілы. Бабр. р., Міхал.Гл. АРАЦЬ ДАРОП. каму. Гл. ДАЦЬ ДАРОГУ каму.ДАРОГУ ПЕРАСЯКЕРЫЦЬ
— Ты ж мне дарогу перасякерыў. — Нічога я не зрабіў, і дарогі табе я не перасякерыў; ты, кажуць, не хацеў, то я і згадзіўся. Мін. р., Засл.каму. Гл. ПРЫПАСЦІ (прыйсціся) ДА СПАДОБЫ каму.ДА СЭРЦА БРАЦЬ (прымаць, узяць).
Гл. БРАЦЬ ДА СЭРЦА (да душы) што.ДА ТОРБЫ ДАВЕСЦІ
каго. Гл. ДАВЕСЦІ ДА ТОРБЫ каго.ДА ТОРБЫ ДАЙСЦІ.
ДАСТАЦЬ ЛАЗНЮ.
Глядзі! А то дастанеш лазню. Малад. р., Радашк. Дастаў лазню. Ваўк. п. (М. Фед., Л Б, ІV).
Гл.: даць лазню. Гл.: даць прыпаркі.
ДАТРЫМАЦЬ СЛОВА.
Сказаў — то датрымай слова. Гродна. Брыдка слова не датрымаць. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Я цябе і забраў за тое, што не датрымала слова. Ваўк. п., Вішн. (М. Фед., ЛБ, I).З адцен. асудж., прыкрасці. Запамятацца, апрыкраць.
ДАЦЦА Ў ЗНАКІ (у знакі*, у знак).
Каму, а нам далася ў знакі вайна. Малад. р., Сыч. Слухаю і думаю: далося ў знакі мне вучэнне ваша. А што мне з вашага вучэння будзе? Стаўб. р., Акінч. Толькі табе так? І мне даліся ў знакі! Гл. р., Кл. Плюнуў парабчук і пайшоў па сваім дзеле. — Ну, пачакайце, хварэць вашай матары, — мырчыць ён сабе над нос, — дамся я вам у знак. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП).
Параўн. (у руск.): запомниться, надоесть.
ДАЦЬ ГАНЬБУ
каму, чаму. Гл. ДАВАЦЬ ГАНЬБУ каму, чаму.ДАЦЬ (задаць) ГАРТУ
каму. З адцен. іран. (гл.: М. Фед., ЛБ, ІV, стар. 105). Набіць, пакараць каго.Ну, я яму больш даў; ён што завіне [замахнецца], то не міне па галаве..., а я яго капялюшам гоп! бах! — гоп! бах! От даў гарту! Ваўк. п., Кукл. (М. Фед., ІІІ, 2). Задаць гарту. Слон. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).Вельмі голасна заспяваць.
ДАЦЬ ГОЛАСУ (галасочку). 1.
Яна як дасць голасу, то за паўвярсту чуцён. Люб. р., Чыж. (Лінг. зб.). Бывала Яўтуховы ў ягадах як дадуць голасу, дык і ў Вайцяхове, і ў Барбарове, і ў нас — кругом чуваць. Во-бок прырода галасістых! Гл. р., Кл. Не жыла і зжыла. Я ж адна. Ніхто ў хаце — ні сынок, ні дачка — не дасць галасочку. Тамсама. Нарабіць крыку, падняць гвалт.
2.
Не чапай ты іх, хай іх сарочка не чапае. Зачэпіш, дык голасу як дасць — хоць ты з селішча ўцякай. Гл. р., Кл.каму. 1. Сысці, з'ехаць з дарогі, прыбраць штосьці з дарогі (каб праехаць, прайсці).
ДАЦЬ ДАРОГУ
Дарогу дайце! Пікніце (пасігнальце), хай дадуць дарогу. Валож. р., Рак.Саступіць камусьці пры супадзенні ці разыходжанні намераў, думак, планаў.
2.
Спадабалася яна [дзяўчына двум хлопцам] ім вельмі моцна, але не ведаюць яны, катораму яна мае дастацца. І парашылі ісці ў свет, мо' там хто стрэне другую дзяўчыну, а мо' дзе загіне, то дасць дарогу другому. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).З адцен. іран. Імкліва, без аглядкі, баязліва ўцячы, збегчы; кінуцца ўцякаць.
ДАЦЬ ДЗЁРУ (дзерака).
Як толькі да яго дайшлі, што трэба яму брацца, дык лахі пад пахі ды дзёру даў. Мін. р., Засл. Бачаць, што і сець адбяром, дык далі дзёру. Мін. р., Ган. Хто ваяваў, а ён дзерака даў, шынель узяўшы. З ім не так гаварыць трэба! Гл. р., Хал. Даў дзерака. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).З адцен. непаш. Памерці, загавець душою, адубець.
ДАЦЬ ДУБАРА.
Так піў, што праз гарэлку і даў дубара. Мін. р., Н. Двор. Ты так перамёрз, што я ўжо думаў, дубара дасі. Мін. р., Шарш.каму. Пакараць; прабраць, выгаварыць з дакорам.
ДАЦЬ (задаць) ДЫХТУ
— Глядзі ў мяне! — закрычаў Нічыпар, — я дам табе такога дыхту, што з цябе і духі выпра. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП). Толькі ён адышоў, як закрычаць, што вельмі блохі кусаюць. А гэта ім так задалі дыхту мурашкі. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).
Параўн. (у руск.): задать жару, дать нагоняй, задать взбучку.
ДАЦЬ ЗГАНУ
каму, чаму. Гл. ДАВАЦЬ ГАНЬБУ каму, чаму.ДАЦЬ ЛАД
Я яшчэ не дала ладу свайму ва*рыву: не пахарашыла капусты, а буракі ў кучу зваленыя. Гл. р., пас. Я Куп. Кабанчыка закалолі. Дык сала спарадкавала, а вантробы ляжаць, яшчэ не далі ладу. Люб.Паставіць на ногі, уладкаваць у жыцці, вывесці ў людзі, давесці да ладу (дзіця, дзяцей).
2.
Каб дзецям даць лад, трэба і галавою і рукамі рабіць. Самі сабою толькі хвоі растуць. А дзеці — ведама, дзеці! Гл. р., пас. Я. Куп.каму. Пакараць каго.Мабыць, такі добра спалохаўся, як далі яму такую лазню, спалохаўся дый уцёк. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП). Глядзі, каб самому не далі лазні! Малад. р., Радашк.
Параўн.: дастаць лазню.
Параўн.: даць прыпаркі.
ДАЦЬ ЛАТАТЫ.
Бачыць, што трудна будзе, дык лататы даў. Гл. р., Вольн. Павучыліся з месяц, ён і ну падвучваць: “Давай, хлопцы, дадзім лататы з вучылішча”. Збівае дзецюкоў. Ст. Бабр. Гл.: даць дзёру, даць дзерака.
ДАЦЬ МАХУ.
Бачым, што немцы блізка. Ну во-во! Мы пакідалі ўсё чысценечка, што было ў нас, і як далі маху! Як пабеглі! Дык і ўцалелі. Пух. р., Хід. А астальныя [астатнія ваўкі з воўчай зграі] як убачылі, што гэты мяне вязе, дык, брат, так далі маху, што толькі я іх і бачыў. Пух. р., Гарэл. (Хрэстам.).Правучыць, правучыць пакараннем.
ДАЦЬ НАВУКУ (навучку).
Прызнацца табе праўду, то я калісьці быў разбойнікам, але як мне якісьці чалавек даў навучку, то я ад тае пары стаў чалавекам. Ваўк. п., Свісл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Які, пытаешся, Гірша? Той, што даў калісь твайму бацьку навучку, што спрабаваў насміхацца з яго. Малад. р., Радашк.
Параўн. (у руск.): дать урок.
ДАЦЬ ПАПУСКУ
каму. Гл. ДАВАЦЬ ПАПУСКУ каму.ДАЦЬ ПОЛЬЗЫ
І прыйшоў гэты ляснічы... і стаў кланяцца яму ў ногі: “Дай мне пользы” [дапамажы пазбавіцца ад немачы, ад болю: ляснічага ўкусіла гадзюка]. Чэрык. п. (Е. Рам., БС, ІV). І што далей, шыя больш распухае і распухла ў хатняе бервяно і зраўнавалася з галавой роўна. Як ён ні лячыўся — ніхто не даў пользы. Тамсама.каму. Ушчуць, насварыцца, пакараць каго.Каб даваў прачуха*нкі, не былі б такія (дзеці) балаўныя. Бял. р., Кл. (Матэр. для сл.). — Вучыцца слабавата. Не вельмі чытае. — То каб далі прачуханкі! — Ой, Міша, каму там? Малое, слабенькае… Каму там прачуханкі дасі?.. Бял. р., Ал.Не пацэліць, прамахнуцца (страляючы, кідаючы), спудлаваць.
ДАЦЬ ПУДЛА. 1.
— Страляй, дзядзька, — кажа стралец, — мабыць, я даў пудла. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).Памыліцца, зрабіць памылку.
2.
Тут мы пудла далі, — не вучылі хлопца. Гродна. Гэтакага куды хочаш, ён не дасць пудла нідзе. Навагр.
Параўн. (у руск.): дать маху.
ДАЦЬ ПЫТЛЮ.
Напасці з вымовамі, дакорамі, абвінавачваннем, даць прачуханкі, даць наганяй. Як разыдзецца, як дасць пытлю мужыку, дык той месца сабе не ведае дзе знайсці. Ну і жонка! Ну і дабраў прыдачу! Валож. р., Пярэж. За што як за што, а за гэта варта даць пытлю, прабраць, каб больш гэтага не рабіў. Валож. р., Міхал.ДАЦЬ РАДЫ (ра*дачкі, ра*данькі). 1.
Я знаю, кажа, што ты дужэйшы, але няма ніц, я табе дам рады. Ваўк. п., з-пад Росі (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Ажно і мядзведзь, не даўшы рады..., ускочыў на той самы стог... Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Не даў рады выняць. Тамсама. Там сёння старасту абіралі дый не далі рады. Ваўк. п., Мсціб. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Дапамагчы.
2.
Мела быць у дварэ вяселле, ды паненкі пахварэлі, і ніхто раданькі не дасць. — Я ім, ка', дам рады. Ваўк. п., з-пад Свісл. (М. Фед., ЛБ, І). Быў вельмі хворы на пранцы. Ён да знахароў ездзіў, да дактароў усюды — ніхто радачкі даць не мог. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, 1). Потым захварэла аканомская дачка, маладая дзяўчына..., і той рады не далі, тае самае ночы памерла. Тамсама.Даваць рады — рабіць спробу, шукаць выйсця.
3.
Пайшла прачутка, што ў пана ў пакоях атубаваўся чорт дый не дае панам жыць. Якое толькі рады не даваў пан: ён і прасіў ксяндза, свяціў пакой свянцонаю вадою, курыў рознымі свянцонымі зёлкамі, прасіў знахароў, але нічога не памагае. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП). А як жа, не давядзі госпадзі, чорная гадзюка ўкусіць, то... ніхто і нішто не дасць рады. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР).каму. Пакараць, усыпаць, даць лазню, даць пытлю.
ДАЦЬ (усыпаць, увярнуць) У КОСЦІ
За што як за што, а за такое ворыва трэба даць у косці. Гл. р., Балаш. — Праз цябе мне зноў уверне ў косці? Гл. р., Слаўк. — А за што тут у косці ўверне? Табе не пазбіралі — ты і не напісаў. Тамсама. Мне ў косці ўсыплюць? А табе? Ты ж брыгадзірам, а не я. Бабр. р., Сычк.Гл. БІЦЬ У ХАМУТ. Паспешна, імкліва ўцячы, збегчы.
ДАЦЬ У ХАМУТ.
ДАЦЬ ЦЯГУ (цягі).
Абстралялі [партызаны] машыну, а самі цягу далі: гарнізон во-во [блізка], мо' кіламетры два якія. Мін. р., Мац. Нейкі тут пасля вайны за зборшчыка быў, нарабіў чорт ведама чаго і цягі даў. А міліцыя такі знайшла. Мін. р., ст. Белар. Адзін зайшоў раз да бабы: “Звары, бабка, есці”. — “Дык комін заваліўся, цягі няма”. — “Дай мне пяцёрку, а я цягу дам”. Дала баба, а ён з хаты. Злавілі ўжо на дарозе. А ён і кажа: “А мы ж так згаварыліся: мне пяцёрку і я дам цягу. Я ж, кажа, нічога ніякага”. Мін. р., Вос. Звянчаць.
ДАЦЬ ШЛЮБ.
Як не дасі ксяндзу два злоты, то не ахрысціць дзіцяці, не дай рубля — не дасць шлюбу. Сак. п., Жух. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Так ксёндз разазлаваў [раззлаваўся] і прагнаў, не даўшы шлюбу. Ваўк. п., з-пад Свісл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).
Параўн. (у руск.): обвенчать.
ДА ШПІКУ.
Прамок да шпіку. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Дзе ж бачылі, мама, ісці ў такі дождж? Не ідзіце, мамка! Так лье, што чуць адыдзеце і прамокнеце да шпіку. Зэльва.Толькі ўдваіх, усяго толькі два чалавекі (у сям'і).
ДВАІХ ДУШОЮ.
Дваіх душою жывуць, усяго ўсякага хапае. Дзіва! Ці багата трэба на дваіх душою. Гл. р., Кл. Жывуць дваіх душою. Тамсама. Жывучы дваіх душою і бедаваць: “Чуць стачылі канцы”? То, мусіць, у вас ні ладу ні складу. Акцябр. р., ст. Рацм.Устаўны зварот, якім сцвярджаецца немагчымасць чаго.— Ён — дзе бачылі! — не пойдзе ўночы. Навагр. р., Вал. За дзень — дзе бачыла! — не зробім. Барыс. р., Вял. Трасц. Прасіла просам, але — дзе бачылі! — не ўпрасіла. Малад. р., Радашк. Хіба сказала зайсці? Дзе бачыў! Ці яна рабіцьме такі наклад? Проста дарогаю пойдзе. Гл. р., Слаўк.Устаўны зварот. 1. Неўзабаве, нядоўга счакаўшы.
ДЗЕ БЫЎШЫ.
Адзін хлопец пайшоў у прымы. Ну, дзе быўшы, па вяселлі... паехалі маладыя да бацькоў. Ваўк. п., з-пад Лыск. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Дзе быўшы, той, што не быў так цяты, кажа да яго... Тамсама. — Ну, то клікні яе! — Дзе быўшы, прыходзіць. Слон. п., з-пад Моўч. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).Нядоўга думаючы, не разважаючы.
2.
Ехаў зімою адзін чалавек, ...ажно ў лесе заступаюць яго ваўкі. Ён, дзе быўшы, скочыў з санак, схапіўся на дрэва... Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Гл. КУДЫ (дзе) ВОЧЫ ПАНЯСУЦЬ. Гл. РАБІЦЬ ДЗЕЛА. Штодзень, кожны дзень.
ДЗЕ ВОЧЫ ПАНЯСУЦЬ.
ДЗЕЛА РАБІЦЬ.
ДЗЕНЬ ПРЫ ДНІ.
Больш навіноў ніякіх не пасылаю, бо і ты сам ведаеш, як у нас е [ёсць] і пры чым мяне, бяздольніцу, пакінуў [муж — салдат царскай арміі], адно дзень пры дні мушу слязьмі залівацца дый тым згарняцца. Сак. п., з-пад Сух. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). У адным дварэ [маёнтку] была пані вельмі скупая дый усё давала людзям жур дзень пры дні. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Дзень пры дні на цяпліцу ідзе. Смал. р., Пятр. Я за Слуцкам жыву. Дык у нас адзін вельмі крэпка вучаны. Дык што? Прыедзе ў госці і дзень пры дні чытае і піша. Я смяюся: госці ў хаце, а чаркі сухія! У дарозе з Мін. на Сл. У лесе хлеб вельмі цяжкі. Дзень пры дні на сіле і на сіле. Лес здароўе адбірае. Гл. р., Слаўк. Гл. ДАЦЬ ДЗЕРАКА. Гл. ДАЦЬ ДЗЁРУ. каму Гл. ВОЧЫ ВЫБІРАЦЬ каму.ДЗЕСЯТАМУ ЗАКАЗАЦЬ.
Яшчэ Міхасёў бацька жыў. Якуб зваўся. Улезем мы ў сад, дык мала што нарвём [яблыкаў, груш], дык яшчэ, каб абтрэсці на зямлю. Ось злавіў ён раз Рыгора, але не біў, а назрываў крапівы ды ў штонікі, дый зашпіліў: “Бяжы цяпер, сукін кот!” Ну, з таго ні раз Рыгор не лазіў. І дзесятаму заказаў. Гл. р., Кл. Так правучу за сад, што дзесятаму закажаш, як галлё ламаць. Гл. р., Слаўк. З таго [пасля таго выпадку] і дзесятаму заказаў. Сл. р., Пас. Такі хоньдзю [у гаворках яшчэ: трасцу, хіньцю, малярыю] схапіў, а як вылечыўся, дык дзесятаму заказаў, як хадзіць шукаць грошай. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП).Лёгка і хутка, не чуючы ног пад сабою.
ДЗЕ ЎЗЯЛІСЯ (і) НОГІ.
Ён, прыцэліўшы (sic!), стрэліў, а сам на дрэва. Глядзіць — тая свіння як пайшла ў лес, дзе ўзяліся ў яе ногі. Іўеўскі р., Маг. (Хрэстам.). Усё стагнаў, што хадзіць цяжка, а як застралялі — дзе ўзяліся і ногі. Я за ім. А дзе там! Мін. р., Двор.Глядзець з захапленнем, са здзіўленнем.
ДЗІВАМ ДЗІВІЦЦА (дзівавацца).
Яна ж, тое ўбачыўшы, дзівам дзівіцца і надзівіцца не можа. Слон. п., з-пад Моўч. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Людзі прыходзілі і дзівам дзівіліся. Ваўк. п., Шандры (М. Фед., ЛБ, І). Цыбуля ў парніках парасла, што на выстаўку вазілі, грам восемсот адна, як кружка, бабы дзівам дзіваваліся. Люб. р., Чыж. (Лінг. зб.).З адцен. жартаўл. Пра таго, хто, калі есць, абліваецца, аблівае сабе бараду.
ДЗІРАВАЯ БАРАДА.
Дзіравая барада. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Ды ў яго дзіравая барада: увесь абальецца, пакуль паесць. Малад. р., Радашк.Гл. ВАДЗІЦЬ ДЗЯДЫ. Аддзяка як помста, кепства за кепства, злом — на зло.
ДЗЯДЫ ВАДЗІЦЬ.
ДЗЯКАВАНЫ ХЛЕБ.
Гэта табе дзякаваны хлеб. Гродз. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Гэта табе дзякаваны хлеб. Кажуць пры адплаце за зло (кепства). (І. Нас., СБП). Як гэтак зрабіў яму, то і ты атрымай дзякаваны хлеб. Гродз. р., Бел.
Гл.: хлеб адданы.
Параўн. (у руск. кніжн. бібл.): око за око, зуб за зуб.
ДЗЯНЬДОБРЫ АДДАЦЬ.
ДНІ (дзянькі) ЗВОДЗІЦЬ.
ДНІ (дзянькі) ЦЕРЦІ.
ДОБРА І ЧЫНІЛІ!
Добра і чынілі, што на суд на яго падалі. Гл. р., пас. Я. Куп. На нас ён усяк кажа: на яго казаў “рабы”, на Колькаву сястру — “каза”. Дык баба сказала: “Добра і чынілі, што прагналі, што ў хэўру не бераце гуляць”. Асіп. р., Вяз. А ён добра і чыніць, што сынам на вечарынку грошай не дае. Акцябр. р., ст. Рацм.Устаўны зварот. Як выказванне згоды, салідарнасці (з тым, хто кажа штосьці, пра штосьці); сапраўды, праўда, праўду кажаш.
ДОБРА КАЖАШ.
Тут, добра кажаш, насення шкода, высыплеш, а ці вернеш? Гл. р., Байл. Ён, добра кажаш, і без вас прыдумае. І без вас ладу дасць. Гл. р., пас. Я. Куп. Нашто, добра кажаш, тыя кватаранцы [кватаранты]? Гл. р., Кл.Час (адрэзак часу), калі ў кагосьці ўсё добра, няма бяды, няшчасця, непрыемнасцей.
ДОБРАЯ ГАДЗІНА.
Яна такая, што ёй ніколі няма добрае гадзіны, хоць і вунь як добра, а яна будзе толькі ныць. Навагр. р., Навас. У добрай гадзіне то і кум па браціне. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).
Гл.: ліхая гадзіна.
ДОБРАЯ РУКА.
ДОБРЫ ГАНДАЛЬ.
Добры гандаль! Хто касіў, таму атавы, а хто не — таму сена? Нашто такі парадак? Ці ўсім сена, ці ўсім атавы! Гл. р., Кл. Добры гандаль! Едзь у Маладэчна за свае грошы! Ды каб у Маладэчна, а то яшчэ за Маладэчнам чорт ведае дзе!.. Вілейка.Гл. АДДАЦЬ ДОБРЫ ДЗЕНЬ (дабрыдзень, дзяньдобры). Гл. ВЯЛІКАЯ (далёкая, доўгая) ПЕСНЯ. у каго. Балбатлівасць, схільнасць гаварыць лішняе.
ДОБРЫ ДЗЕНЬ (дабрыдзень, дзяньдобры) АДДАЦЬ.
ДОЎГАЯ ПЕСНЯ.
ДОЎГІ ЯЗЫК
У яго жонкі язык доўгі. Слон. р., Моўч. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). У яго язык доўгі. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Баба мела доўгі язык. Слон. п. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Калі доўгі язык, то яго можна ўцяць. Карэл. р., Крын. За доўгі язык не хваляць. (БППФ). З тваім доўгім языком табе не ўбыць на службе. На якое ліха каму такая, што ўсё ведае, усё і расплешча ўсім? Гл. р., Зубар.
Параўн. (у руск.): длинный язык.
ДОШКІ ЗРАБІЦЬ (сабраць)
Бункераў нарабілі. Каб ім [акупантам, паліцэйскім] дошкі зрабілі! Гл. р., Кл. Рабіў людзям [многа кепства], пакуль яму дошак не зрабілі. У дарозе з Гл. у Люб. Каб яму дошкі сабралі! Кап. р., Аксам.каму. Гл. ДОШКІ ЗРАБІЦЬ каму.ДРОЗДЗІКА ПАСКАКАЦЬ.
ДРУГАЯ БАРАДА.
Аляксей за калгасам [пры калгасным ладзе] пажыў. Дваіх душою жывуць, усяго-ўсякага хапае. Чысты, поўны стаў. Пабрэіцца сабе. І другая барада адвісла. Гл. р., Кл. Яно і відаць, што яму цяжка-важка жывецца... бач, другая барада адпусцілася. Гл. р., Слаўк.Гл. НАСІЦЦА ЯК ДУРАНЬ (дурны) з ДЗВЯРМІ (са ступаю). Гл. ВЫБІЦЬ ДУРЫКІ. (выпра) з каго. З адцен. пагардл., груб.З Гітлера дух вон і кішкі на тэлефон. Гл. р., Кл. Ого! Страх як бораюцца бугаі! Помніш, як даў адзін аднаму — і дух вон. Тамсама. От раз штось зрабілася таму чалавеку. Быў баццэ [быццам] здаровы, а назаўтра і дух вон. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП). — Глядзі ў мяне! — закрычаў Нічыпар, — я дам табе такога дыхту, што з цябе і духі вон выпра. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП). Хваціў гэта ён самага старшага разбойніка за ногі ды як махнуў кругом сябе, дык з усіх разбойнікаў і дух выперла. Тамсама. Крыкнула тут царыца, а з яе і дух вон выперла. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).Спыняецца дыханне (пры спалоху, усхваляванасці, знясіленні ад хуткіх рэзкіх рухаў і падобн.).
ДУХ ЗАЙМАЕ. ДУХ ЗАНЯЛО.
Кінулася — а тут дух займае. Гл. р., Байл. Раз укалю [вазьму сахор гною], і дух зойме. Няма з мяне, хлопча, рабоцька. Гл. р., Кл. Ось падыходзіць ён к капцу і толькі чапнуў жалезняком зямлі, аж як загрыміць штось..., у Нічыпара і дух заняло. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП).Прытаіцца (стаіцца), не дыхаць.
ДУХ УТАІЦЬ.
Мядзведзь прыйшоў да яго, а ён дух утаіў, дык паварочаў яго, панюхаў... дый пайшоў. Ваўк. п., Астр. (М...Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Сяджу я, утаіўшы дух, — ні жывы ні ўмерлы. Скід. р., Гал. Нашкодзіў, дык і дух утаіў. Малад. р., Радашк.каму. 1. Вельмі захацелася есці, выгаладаўся хто.— Ото ж дарам прапаў дзень, быццам свінні з'елі, — кажуць людзі дый цягнуцца хто ў карчму, а хто да гасподы, бо ўжо духі падвяло. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Аж духі падцягло [падцягнула]. Ці скора есцімем? Так выгаладаўся, што духі падцягло. Гл. р., Зубар. Як і ты пабудзеш дзень не еўшы, то і табе духі падцягне. Тамсама. Пра таго, хто схуднеў, спаў з цела (з хваробы, перамены ўмоў жыцця, працяглай цяжкай працы).
2.
Тыя гады [калісьці] прыедзеш з таго Крацкова, дык за месяц духі падцягне, без сілы… Гл. р., Кл. З блакады [з часоў партызанскай вайны] выйшаў — дык чуць ногі перастаўляў: духі падвяло, састарэў. Гл. р., Слаўк.Вельмі дружна, у поўнай згодзе (жыць).
ДУША Ў ДУШУ.
Яны вельмі моцна таварышавалі адзін з другім, і не было на свеце нічога такога, каб яно магло разлучыць іх таварыства. Жылі яны душа ў душу, што ніколі не жывуць так і родныя браты. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).у каго, чыя. Вялікі спалох (пры нечаканым, знянацку, страху).
ДУША Ў ПЯТКІ (схавалася)
А ў самой душа ў пяткі схаваецца, як убачыш пень. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Гарэй [горш] спалохаўся: думае, едуць разбойнікі. Залез у канаву, ляжыць, а душа ў пяткі схавалася. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). Так ён спалохаўся мядзведзя, што душа ў пяткі... схавалася. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП).Памерці, сканаць, загінуць.
ДУШОЮ ЗАГАВЕЦЬ.
Звезлі ў тую Нямеччыну. Там і душою загавела. Яна ж хварэла, тады ёй палепшала. А тут вайна, а тут бяда. Завезлі, і ніхто не ведае, дзе загавела душою. Гл. Як дзеўка душою загавела. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).
Параўн. (у руск. кніжн.): отдать богу душу.
ДУШУ АДДАЦЬ ЧОРТУ.
ДУШУ ВЫНЯЦЬ (выцягнуць, дастаць)
Гл. ЧОРТУ ДУШУ АДДАЦЬ.з каго. З адцен. асудж., пагардл. Чымсьці непрыемным, дакучлівым і працяглым змучыць каго.Жартачкамі ды жартачкамі… А гэтымі жартачкамі ён душу выняць можа. Малад. р., Бор. Казала і казаць буду: не чалавек, што ў вочы лістом, а пападзіся, то ён з цябе душу выйме, ён душу з цябе дастане. Тамсама. Хоць з нашае [вёскі], але ён нягоднік: умее душу выцягнуць. Кап.Гл. АД'ЯДА (перая*да) ДУШЫ (сэрца). З усёю шчырасцю, як змога, старанна (працаваць, рабіць).
ДУШЫ АД'ЯДА (перая*да).
ДУШЫ ПАСЛУХАЮЧЫ.
Робім [працуем] душы* паслуха*ючы. Гл. р., Кл. І бацька і сыны шчырыя на рабоце. А тая ж — усё жыццё робіць душы паслухаючы. Гл. р., Ад. Усё лецечка ўсе ўсімі [уся сям'я] рабілі [працавалі] душы паслухаючы. Гл. р., Н. Жыц.
Параўн. (у руск.): от души, не покладая рук.
ДРЫГАВІЦА Ў НАГАХ.
Слабасць; слабы, няўстойлівы (пра чалавека). Куды яму гуляць? У яго ўжо дрыгавіца ў нагах. Гл. р., Кл. Ці цеперся было!.. Тады, брат, у цябе дрыгавіцы ў нагах не было. Тамсама. ДЫК І НЕ ЖЫЎ.
ДЫХАЦЬ НЕ ДАЦЬ
Летам сама поле, дыхнуць табе не дае. Мін. р., Нялід.Не даваць жыцця каму, тыраніць каго.Ой, мая родная, нойдзе на яго якаясь хвароба, дык ён табе дыхнуць не дасць: то лаецца, то зневажае. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Усюды пастаўлялі стражнікоў, яны табе і дыхаць не даюць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).З адцен. прыкр. Перад людзьмі, на людскіх вачах сцвярджаць тое, чаго нельга сцвярджаць, на сцверджанне чаго няма ні фактаў, ні лагічных ходаў.
Д'ЯБЛА (чорта) НАРАДЖАЦЬ (раджаць).
Пачуй жа, Федзечка, што я табе, старая Франя, скажу: не хто, а і родны брат, нябожчык Ян, на Амілю казаў: “Ты д'ябла на людзях нараджаеш, даказвацьмеш, чаго не было і не будзе”. А нябожчык Волесь, дык той: “Аміля, а чорт — дык два”. Рады ён быў, што даўно знесла яе некуды; даўно памерла, старая ўжо была. Гл. р., пас. Я. Куп. А не раджай тут мне чорта! Не купляеш — не купляй. А не вярзі мне. Мін., Камар.
2.
Гл. І НЕ ЖЫЎ. каму. ДЫХНУЦЬ НЕ ДАЦЬ каму. 1. Не даваць перадышкі, не даваць спакою.
ДУХІ ПАДВЯЛО (падцягнула)
ДУРАНЬ ДЗВЕРЫ.
ДУРЫКІ ВЫБІЦЬ (выгнаць).
ДУХ (духі) ВОН
Гл. ПАСКАКАЦЬ ДРОЗДЗІКА. З адцен. жартаўл. ці іран. Поўны, сыты падбародак.
ДОШКІ САБРАЦЬ
каму. З адцен. груб., зламоўн. Пахаваць, зрабіць труну.
З адцен. дакору. Як выказванне нязгоды. Гл. ЛЁГКАЯ (добрая) РУКА ў каго.
Гл. АДДАЦЬ ДОБРЫ ДЗЕНЬ (дабрыдзень, дзяньдобры). Гл. ЗВОДЗІЦЬ ДНІ (дзянькі). Гл. ЗВОДЗІЦЬ ДНІ (дзянькі). Правільна! Так і трэба! Добра і зрабілі!
Ніколі не паўтарыць, не зрабіць (чагосьці кепскага) і другіх папярэдзіць (каб не зрабілі чагосьці такога ці падобнага). Заказаць, можна думаць, — былое забараніць.ВОЧЫ.
ДЗЕРАКА ДАЦЬ.
ДЗЁРУ ДАЦЬ.
ДЗЁРЦІ (драць)
ДЗЕ БАЧЫЛІ!
Вельмі моцна, наскрозь, да ніткі, да самых касцей. Шпік — косны мозг.
Змагчы што, справіцца з кім, чым.
ДАЦЬ ПРАЧУХАНКІ
каму. Дапамагчы, аблегчыць (становішча, стан). Параўн.: аднаго кораня з польза — ільгота, палёгка, палягчэнне, аблягчэнне.
Кінуцца (махануць, рвануць) уцякаць, наўцёкі. З адцен. жартаўл. ці іран. Імкліва, без аглядкі, баязліва ўцячы, збегчы, кінуцца ўцякаць.
ДАЦЬ ЛАЗНЮ
каму, чаму. 1. Спарадкаваць, давесці да ладу што.
Стрымаць слова, выканаць абяцанне.
Гл. ДАЙСЦІ ДА ТОРБЫ.З адцен. жарт. ці кпінаў. Быць пакаранаму.
ДА СПАДОБЫ ПРЫЙСЦІСЯ (прыпасці)
каму. Перашкодзіць камусьці (у нейкай справе).
ДАРОГІ АРАЦЬ.
ДАРОГУ ДАЦЬ
Досыць трывожыць, непакоіць, турбаваць, дакучаць, патрабаваць.
З адцен. зніжальн. Зусім збяднець, астацца без нічога, стаць пастухом праз неахайнасць, безгаспадарчасць, бесталковасць. Фразеалагізм узнік у былыя часы і выказваў былыя сацыяльныя адносіны: ганьба таму, хто быў гаспадаром, але ўсё страціў.
ДА ДУШЫ БРАЦЬ (прымаць, узяць)
што. Гл. БРАЦЬ У ГАЛАВУ (да галавы). Уверх нагамі (упасці, бразнуцца, паляцець).
З адцен. жартаўл. ці іран. Уцякаць, кідацца ўцякаць, даваць дзёру, даваць цягу.
каму. ДАЦЬ ФАЕРУ каму. Караць, даваць у косці, даваць лазню. Фаеру — з ням. мовы: das Feuer — агонь.
каму. каму. Паслабляць патрабаванне, увагу, адступаць ад патрабаванняў, увагі.ДАЦЬ ПАПУСКУ
ДАВАЦЬ ЗАГАНУ (згану, загуду)
ДАВАЦЬ ВЕРЫ
што. што. што. З адцен. асудж., дакору. Даводзіць (гаспадарку, машыну, рэч) да поўнай непрыгоднасці, разладжанасці.ПАДАБІВАЦЬ ДА АБУХА ДАБІЦЬ ДА АБУХА што. Гл. ДАБІВАЦЬ ДА АБУХА што.
Цэтлікі: слоўнік, фразеалагізмы, фразеалогія
Ответить