Мовазнаўства

Беларуская культура неаддзельная ад беларускай мовы, сістэмы яе значэнняў, спосабаў і сродкаў адлюстравання рэчаіснасці, пранізаных нацыянальнай сімволікай. Паўсядзённая мова арганічна ўплятаецца ў ў культурны кантэкст, вырастае з яго і ім тлумачыцца. Мэта майго даклада адказаць на пытанне, як адлюстраваны асаблівасці культурна-нацыянальнага менталітэту беларусаў, а дакладней – міфалагічны кампанент культуры і нацыянальнай свядомасці ў беларускай мове. Паколькі міфатворчасць — важнейшая з’ява культурнай гісторыі народа, адбіткі міфаў не маглі не замацавацца ў мове, асабліва ў фразеалагічных адзінках (ФА), якія, па словах В. Вінаградава, з’яўляюцца “душой” любой мовы.

Мяркуецца, што міф з’ўляецца феноменам мовы ў такой жа ступені, як і феноменам культуры. Не выпадкова К. Леві-Строс у працы “Структурнае вывучэнне міфа” пісаў: “Міф, у адрозненне ад іншых феноменаў мовы, належыць і мове і маўленню: як гістарычны аповяд пра мінулае ён дыяхранічны і незваротны ў часе, а як інструмент тлумачэння сучаснасці – сінхранічны, зваротны ў часе” [1].

Што жа такое міф? У перакладзе з грэчаскай мовы гэта слова азначае “паданне, сказанне”. Гэта – першапачаткавая форма духоўнай культуры, спосаб пранікнення ў рэчаіснасць. На працягу ХХ – ХІХ стст. назіраліся розныя падыходы да міфа: 1) міф – данавукавае, наіўнае адлюстраванне свету і гісторыі; 2) міф – сапраўдны аповяд пра рэальныя падзеі; параўн.: “Сапраўдны змест міфа варта разумець не проса як фантазію першабытных народаў, у ім утрымліваюцца клапатліва захаваныя сведчанні мінулага” [2].

У міфе мовай сімвалаў выражаюцца рэлігійныя і філасофскія ідэі, перадаецца ўнутраны стан чалавецтва (Іаган Якаб Бахофэн, З. Фрэйд, Э. Фром і інш.). У міфе пераплятаюцца зародкавыя элементы рэлігіі, філасофіі, навукі, мастацтва. Так, рэлігія ўключае ў сябе міфы, а філасофія развіваецца, паступова пераадольваючы міфалагічную спадчыну (М. Сцеблін-Каменскі, А. Лосеў, Ф. Кесідзі).

Даследаванне міфалогіі праз прызму мовы толькі пачынаецца. Наша задача – выявіць міфы, якія ляжаць у аснове беларускіх ФА, устанавіць, як па меры замацавання міфалагічнай інфармацыі адлюстроўваліся ў беларускай фразеалогіі касмалагічныя, рэлігійныя, сацыяльныя і іншыя погляды народа. Тэарэтычнай асновай такога падыходу з’яўляецца погляд на ФА як на адзін са сродкаў функцыянавання міфалагічных ведаў.

Пастаўленыя ў працы задачы вырашаюцца на аснове моўнага матэрыялу, але выкарыстоўваецца таксама фальклорная, этнаграфічная, біблейская інфармацыя.

ФА, у семантыцы якіх можна прасачыць адбіткі міфаў, дзеляцца на сем груп:

1) ФА, якія адлюстроўваюць фундаментальныя стыхіі светабудовы – зямлю, ваду, агонь і інш.: лажыцца ў зямельку, аддацца зямлі, зямлі не чуць пад сабой, абяцаная зямля, як зямля носіць, калом зямля; у гарачай вадзе купаны, брахаць на ваду, як вадой змыла, цямна вада ва аблацэх, як пугай па вадзе, выводзіць на чыстую ваду, канцы ў ваду, каламуціць ваду; як на агні гарыць, як скурат на агні, падліваць масла ў агонь;

2) ФА, якія ўтрымліваюць у сваім значэнніўяўленні пра ўпарадкаванне свету(верх – ніз), а таксама рэлігійныя ўяўленні: браць верх, як неба ад зямлі, нізкай пробы і г. д.

3) ФА, у значэнні якіх чалавек успрымаецца як як вяршыня тварэння Бога: душой дакрануцца, душу іржа раз’ядае, дно душы, сэрцам і душой прыкуты, іскры душы, душа як лёд і інш.

4) ФА, якія адлюстроўваюць упарадкаванне грамадтва, паводзіны ў грамадстве, адносіны да сям’і, дзяцей: надзеяцца на авось ды нябось, крывая вывязе, без роду племені, у агні не гарыць і ў вадзе не тоне і г. д.;

5) ФА, у семантыцы якіх знайшлі адлюстраванне міфалагічныя істоты – чэрці, русалкі і інш.: які чорт прынёс, баяцца, як чорт крыжа, як чорт ад ладану, у чорта на рагах, чортава зелле;

6) ФА, звязаныя з міфамі пра жывёлаў: як рыба ў вадзе, нібы з гусі вада;

7) ФА, у семантыцы якіх адлюстраваны бытавыя міфы: рэдзьку сеяць, даць рэдзьчыну, даць гарбуза, калаціць зялёны мак, надакучыла, як горкая рэдзька і інш.

На прыкладзе аналізу некалькіх ФА, што ілюструюць кожную з выдзеленых груп, пакажам, як трансфармуецца міф, замацоўваючыся ў значэнні фразеалагізма.

Так, вядома, што агонь – сімвал пераўтварэння і перараджэння. Гэта – стыхія, якая дзейнічае ў цэнтры ўсіх аб’ектаў [3]. Ён ахоплівае як добрае (жыццёвае цяпло), так і дрэннае (разбурэнне, спаленне). Агонь з’яўляецца архітэпічным вобразам з’яў у сабе [4]. Гэта тлумачыць наяўнасць у беларускай мове фразеалагізмаў з кампанентам агонь як пазітыўнай, так і негатыўнай ацэнкі: агні яго ведаюць, цягаць каштаны з агню, падкінуць агню ў хату – з аднаго боку, і як на агні гарэць, Праметэеў агонь – з другога. Гэты міф падмацаваны ў беларускай культуры святам агню на Купалле, цягай да феерверкаў, запальваннем агнёў на навагодняй ёлцы, дзе агонь сімвалізуе ачышчэнне, знішчэнне сіл зла.

Не меньш цікавы міф звязаны з вадой, якая ёсць пачатак і канец усяго зямнога. Апускане ў ваду азначае смерць, знішчэнне – з аднаго боку, і адраджэнне, узнаўленне, пачатак жыцця – з другога. Сімволіка хрышчэння цесна звязана з гэтым міфам: пры хрышчэнні з’яўляецца новы чалавек, набліжаны да Бога. Закладзеная тут энантыясемія тлумачыць наяўнасць у беларускай мове дзвюх груп ФА: каламуціць ваду, цямна вада ва аблацэх, вада не трымаецца, як у ваду апушчаны і вады не змуціць, як вадой змыла, выводзіць на чыстую ваду.

У аснове фразеалагізма агонь, вада і медныя трубы ляжаць трансфармаваныя і кантамінаваныя міфы (агонь – пераўтварэнне і перараджэнне; праходжанне праз воду ў мова ўступлення на трон; труба – металічны прадмет, апавядае такім стыхіям, як агонь і вада, акрамя таго, тут накладваецца яшчэ адзін сімвал: металічныя прадметы – прыналежнасць знаці і воінаў, а драўляныя – простага люду і пастухоў; труба сімвалізуе таксама імкненне да славы, вядомасці). Спалучэнне сімвалаў шматкратна ўзвялічвае асноўны міф, уносячы ў яго дадаткавыя адценні.

Да першай групы ФА належыць и касмаганічны міф пра яйка, з якога ўзнік сусвет. Касамаганічная функцыя сусветнага яйка суадносіцца з важнай роляй яек у каляндарных рытуалах (напрыклад, велікодныя яйкі). З гэтым міфам звязаны ФА ад яйка адліць, калумбава яйка, выедзенага яйца не варта і г. д.

У аснове другой групы з кампанентамі верх і ніз ляжыць уяўленне пра верхні і ніжні свет у міфалагічнай мадэлі сусвету. Гэта адно з асноўных супрацьпастаўленняў у мадэлі (побач з правым і левым, мужчынскім і жаночым, добрым і злым).Перамяшчэнні з верхняга свету ў ніжні і наадварот складаюць аснову шматлікіх міфалагічных матываў: богі спускаюцца на зямлю, падымаюць да сябе дастойных і г. д. Адсюль ФА браць верх, як неба ад зямлі, нізкай пробы.

У аснове трэцяй групы ФА ляжыць міф пра чалавека як вяршыню Божага тварэння, у якую Бог удыхнуў душу. Гэтым тлумвчыцца асаблівая значнасць у беларускай культуры ФА з кампанентам душа.

Яшчэ В. Вінаградаў заўважыў, што славянскія мовы ўзялі ад біблейскай міфалогіі вобраз пачуццяў як вадкасці, а перажыванне пачуццяў як кубак, з якога п’е чалавек [5]. Адсюль ФА мора пачуццяў, дно душы, радасць уліваецца ў душу. Лакалізацыяй пачуццяў для беларусаў з’яўляецца сэрца і душа: душа жадае, душа кіпіць, сэрца вон.

У славян ва ўсе часы, але перш за ўсё ў часы язычніцтва, былі асаблівыя адносіны да з’яў, звязаных з урадлівасцю, з прадаўжэннем роду [6]. Язычніцтва, што вынішчалася ў славянскіх народаў з VIII – IX стст. хрысціянствам, працягвала аказваць вялікі ўплыў не культуру, традыцыі й мову. Пакланенне вярхоўнаму язычніцкаму боству Роду і жаночаму боству Макашы (Купале) знайшло адлюстраванне ў сімволіцы не толькі прадметаў побыту, вышыўках, амулетах-абярэгах, дэталях нацыянальнага касцюму славян, але і ў мовах гэтых народаў. Гэтая язычніцкая мадэль свету славян застаецца “закадаванай” у цэлым шэрагу фразеалагізмаў, у прыватнасці з кампанентам душа, якім працягваюць карыстацца і сённяшнія носьбіты мовы, тым самым падсвядома ўцягваючыся ў колішнюю мадэль света, увесь час ажыўляючы і ўзбагачаючы яе эмацыянальна. Тут мы маем на ўвазе вялікую групу ФА з кампанентам душа, у якіх закадаваны працэс нараджэння дзіцяці, яго розныя этапы: улівацца ў душу, закранаць душу, закладваць ў душу, лезці ў душу, душа не прымае, адкрыць душу, выбіць душу, выцягнуць душу, выварочваць душу, класці душу, душа плача і г. д. Душа – малое дзіця: гэты міф знайшоў адлюстраванне і ў іканапісе (гл. “Успенне Божай Мацеры”), і ў міфалогіі разлічных народаў [7].

Большая частка ФА чацвёртай групы таксама мае міфалагічную аснову. Напрыклад, фразеалагізмы з кампанентам смех (і смех і грэх, не на смех, падымаць на смех, паміраць ад смеху, надрываць жываты ад смеху, надрываць жываты ад смеху, паехаць ад смеху) захавалі ў сваёй семантыцы забарону на смех. У хрысціянскай міфалогіі смяюцца смерць, д’ябал і іншая нечысць. Хрыстос жа ніколі не смяецца на працягу ўсей Бібліі. Гэты вобраз пацвярджаецца і беларускім фальклорам – казкамі пра царэўну-Несмяяну [8].

Фразеалагізм сарданічны смех таксама мае міфалагічнае тлумачэнне: у старажытнага насельніцтва Сардініі існаваў звычай забіваць старых – пры тым усе гучна смяяліся. Гэта быў смех смерці.

Даволі вялікая і важная для менталітэту беларусаў група ФА, якія звязаны з адносінамі да сям’і, дзяцей, таксама суадносіцца з міфалогіяй. У матрыярхальнай культуры галоўнае – кроўныя сувязі сувязі з Зямлёй-маці, Маці-Багіняй, жанчынай, якая прыродай адорана здольнасцю да стварэння. І. Бахофэн пісаў: “Тая сувязь, якая ўпершню падымае чалавецтва да цывілізацыі, якая служыць пачатковай кропкай развіцця ўсялякай дабрачыннасці... – гэта чараўніцтва мацярынства” [9]. Пры такім стане, калі жанчына – глава сям’і, адсутнасць мужчыны побач заканамернасць. Пры пераходзе да патрыярхата і хрысціянства, дзе свет і ўсё ў ім чыніцца словам, жанчына з яе здольнасцю тварыць больш непатрэбная. Адсутнасць бацькі пачала лічыцца ганебным недахопам (адсюль ФА без роду-племені).

Славянскія манагамныя культуры асабліва актыўна адштурхоўваюць занядбаных – удоў, удаўцоў, векавух, гуляшчых жанчын, пазашлюбных дзяцей. Гэта знайшло адлюстраванне і ў фразеалогіі беларусаў – шлюха падзаборная (першапачаткавае выкарыстанне гэтай ФА адносілася да жанчыны, якая выйшла за межы мужава двара, за агароджу), жанчына – хамут на шыі, прынесці ў падоле. Існуе нават палеская легенда, што навароджаная дзяўчынка, калі яе згарнуць у фартух або крысо, народзіць пазашлюбнае дзіця.

Вялікае мноства бытавых міфаў, сказанняў, павер’яў ляжыць у аснове ФА сёмай групы. Многія назвы гародніны, дзякуючы гэтаму, сталі сімваламі з негатыўнай ацэнкай: рэдзька, каноплі, боб, мак і інш. Напрыклад, надакучыла, як горкая рэдзька, рэдзьку рваць, рэдзьку сеяць (у значэнні – сварыцца); калаціць зялёны мак (сварыцца). Параўн.: сесть маком (рус.), сісті маком (укр.). Каб адмовіць сватам, у славян выкарыстоўваліся тыя ж сімвалы, і гэта замацавалася ў ФА: даць гарбуза, даць рэдзьчыну і інш.

Знайшлі адлюстраванне ў беларускай фразеалогіі і міфы пра жывёл, напрыклад, біблейскі міф пра тое, як павук, мурашка і змяя выратавалі цара Саламона, які аказаў уплыў на іх пазітыўнае ўспрыманне: працавіты як муравей, мудры, як змяя і г. д.

Аналіз прыведзенага матэрыялу дазваляе зрабіць вывад, што міфалогія беларусаў даволі архаічная. Большая частка міфалагічных тэм, матываў і вобразаў добра суадносіцца з сусветным міфалагічным фондам, мае шматлікія аналогіі. Так, В. Роп пісаў пра падабенства казкі пра царэўну-жабу ў Расіі, Беларусі, Германіі, Францыі, Новай Зеландыі, Амерыцы [10].

Купалаўскі міф пра папараць-кветку аналагічны некалькім рускім сюжэтам: мачаха пасылае падчарыцу да бабы Ягі, да Марозкі, а баба дзеда – да Залатой Рыбкі. Усе гэтыя з’явы культуры знайшлі сваё адлюстраванне ў мове, у яе найбольш спецыфічным пласце – фразеалогіі. Адсюль магчымасць вывучэння яшчэ аднаго аспекта сувязі мовы і культуры. Прааналізаваныя ў дакладзе ФА – гэта заўсёды трансфармацыя, часта складаная і шматступенная, нейкага аспекта культуры, рэлігіі, філасофіі, на які ўплывае міфалогія.

ЛІТАРАТУРА

1) Levi-Strauss C. Antropologie Structurale. Paris, 1958. P. 150.

2) Фромм Э. Душа человека. М., 1992. С. 231.

3) Bachelard G. La Psychanalyse du fru. Paris, 1938. P. 353.

4) Bachelard G. L’air et les Songes. Paris, 1943. P. 132/

5) Виноградов В. В. Язык Пушкина. М., Л., 1935. С. 275.

6) Рыбаков Б. А. Язычество Древней Руси. М., 1988. С. 78.

7) Фрэзер Дж. Золотая ветвь. М., 1928. С. 237.

8) Гл. Бараг Л. Г. Беларуская Казка. Мн., 1961.

9) Bachofen J. Der Mythus von Orient und Okzident. M?nich, 1926. S. 14.

10) Пропп В. Я. Морфология сказки. М. 1969. С. 21.

(Беларусь паміж Усходам і Захадам. – Мінск, 1977. – С. 161 — 166)