Ф. Янкоўскі. БЕЛАРУСКАЯ ФРАЗЕАЛОГІЯ. ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ, ІХ ЗНАЧЭННЕ, УЖЫВАННЕ (10)
Пят, 14 кастрычніка 2011
З
ЗА АДНЫМ ДОБРЫМ днём (дабры*днем).
За адным добрым днём і ў нас нечага пабылі, — ехалі і да нас завярнулі. Навагр. р., Падкас. За адным дабрыднем. Тамсама. Давай! За адным добрым днём адбуду. Карэл. р., Цыр.Гл. НОСАМ ЗААРАЦЬ. Вельмі энергічна, да болі ў жываце смяяцца, рагатаць, бокі зрываць.
ЗААРАЦЬ НОСАМ.
ЗА БАКІ (за бокі, за жываты) БРАЦЦА (хапацца, хватацца).
Вельмі любіла на вячоркі хадзіць. За вечар і напрадзешся, і наслухаешся. А другі раз як стануць прыдумляць ды выдумляць, дык вечар за бокі бярэшся. Гл. р., Кл. Як стане расказваць, дык, мусіць, і мёртвы за бокі брацьмецца. А то хлопцы?.. Тамсама. Мы з яго аж за бокі хапаліся. Пух. Зміцер скажа, ды прыкажа [прыгаворыць, пажартуе], а паны толькі за бокі хватаюцца. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП). Чытаў, дык усе за жываты бяруцца. Мін. р., Бараўл. Такі і бацька ў іх быў: стане казаць, то за жываты бяруцца. Навагр. р., Ят. Каля яго [з яго] за жываты браліся. Бых.
Параўн. (у руск.): надрываться со смеху.
ЗА БОКІ ХАПАЦЦА (хватацца).
ЗА ВАДОЮ ІСЦІ (пайсці).
ЗАВЕСЦІ КУРНУ (курню).
ЗА ВОЧЫ.
Я казала за вочы, я і ў вочы скажу табе: няможна разбіваць чужое сям'і. Гл. р., Кл. За вочы і ты смелы. Стаўб. р., Мікал. У вочы ён адзін, а за вочы другі. У вочы які “добранькі”!.. А як за вочы, то сабака сабакам. А той, што забілі на вайне, — той не такі. Кап. р., Пясоч. Гаварыла за вочы, то скажу і ў вочы. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).
Параўн.: У вочы — то “саколю”, а за вочы — соллю. (БППФ).
Параўн.: У вочы лісам, за вочы воўкам. (БППФ).
Параўн. (у руск.): за глаза.
ЗАВЯЗАЦЬ (завязваць) ВУЗЛІК (вузлікі).
ЗАВЯЗВАЦЬ СВЕТ
Гл. ВЯЗАЦЬ ВУЗЛІК (вузлікі). каму. Гл. СВЕТ ЗАВЯЗВАЦЬ (засланяць) каму.ЗАГАВЕЦЬ ДУШОЮ.
ЗА
— Покуль жывы быў бацька, дык за бацькаваю галавою і сыны былі разумныя. — А што нам за бацькаваю галавою? Хіба ета [гэта] даўней, што кожны — гаспадар? Рабі — і жыві сабе. Гл. р., Хал. Слабы ён чалавечак, але за жончынаю галавою ліпіць на свеце. Гл. р., Сымон. За яго галавою і нам лацвей. Навагр. р., Ваўк. За дзядзькаваю галавою і ты вывучылася. Гл. р., Кл.Гл. БРАЦЦА ЗА РОЗУМ (за галаву). каму, чаму. Гл. ДАВАЦЬ ГАНЬБУ каму, чаму.ЗАГЛЯДАЦЬ У ЧАРКУ (глыбока).
ЗАГНАЦЬ У КАЗІНЫ РОГ
У навуцы ён любога настаўніка загоніць у казіны рог. Ого! Папавучыўся, і галава! Гл. р., Байл. Ты са мною ў шахматы гуляць? Гулёк такі!.. Я цябе як бачыш у казіны рог заганю. Раз-два і каралеву забяру, тады туру і афіцэраў. Гл. р., Кл. У чым хочаш [ва ўсім] цябе загоніць у казіны рог. Нясвіж. р., Сноў. Нядужа збірайся ў казіны рог заганяць. Мсц. Вы не глядзіце, што Мікалай стары, — ён яшчэ маладога ў казіны рог загоніць! Кап. р., Аксам. Загнаць у казіны рог. Заганю яго ў казіны рог. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).Гл. БРАЦЦА ЗАГРУДКІ. чые. З адцен. жалю, смутку. Пахаваць.
ЗАГРУДКІ БРАЦЦА (пабрацца).
ЗАГРЭБЦІ КОСЦІ (костачкі)
Перанеслі такое пекла, такое пекла! Сядзім раз і кажа яна: “Загінем, што і касцей не будзе каму загрэбці”. Гл. р., Слаўк. Гадавала матка, гадавала, а вайна — каб яе пе*рун [пяру*н] спаліў! — прыйдзе, што не ведацьме [матка], дзе і костачкі сынавы загрэблі. Гл. У тую блакаду, дайце рады, столькі загінула [людзей], што не было каму загрэбці костачак. Акцябр. р., ст. Рацм.каму, чаму. Гл. ДАВАЦЬ ГАНЬБУ каму, чаму.ЗАГУЛЯЦЬ НА ВЯРОЎКАХ.
Дзе ты быў? Гуляў? Штоб [каб] ты загуляў на вяроўках! Гл. р., Кл. Не забыліся: тут газетку на машынцы [лістоўку, напісаную на машынцы] расклейвалі. Дык пісалі, што вы, паліцаі, п'яце і гуляеце, — на вяроўках загуляеце. А прыйшлі партызаны ў Глуск і, такі, павесілі двух, ці што. Гл. р., Хваст.каму. Гл. ДАЦЬ ДЫХТУ каму.ЗА ДЗЕДАМ ШВЕДАМ.
Хата іхняя яшчэ за дзедам шведам строілася [будавалася], старая ўжо. Мсц. р., Зар. (Лінгв. зб.). Гэта было за дзедам шведам, не за маёй памяццю. Тамсама.
Гл.: не за нашим богам.
ЗА ЖЫВАТЫ БРАЦЦА (хапацца, хватацца).
ЗАЙМАЦЦА НА ДЗЕНЬ.
ЗАЙМАЦЬ СВЕТ.
ЗАИСЦІ Ў ГАЛАВУ
І што яму зайшло ў галаву? Малад. р., Радашк. А ці мала што яму ў галаву зойдзе! А як зойдзе ў галаву, то не выб'еш. Мін. р., Клад.каго. ЗАКАВАЦЬ У КАЛОДКІ каго. Гістарычн. Закаваць у калодкі — надзець, прымацаваць на каго кайданы з дрэва.
ЗАКОЎВАЦЬ У КАЛОДКІ
Тут колісь хадзіў разумны ды вельмі харошы чалавек. А бедны быў, як і ўсе. А неяк узяў і расказаў, што ён вучаны вельмі, што з Каліноўскім знаўся і на царскае войска нападаў. Дык закавалі ў калодкі — усіх, казаў, мяцежнікаў [паўстанцаў] у калодкі закоўвалі — і сперлі аж у той (sic!) Сібір. — А памру, сказаў, дома. Гл. р., Зубар. Закавалі гэта таго хаджаіна [гаспадара] ў калодкі і павялі ў астрог. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП, 1911).каго. Гл. ЗАКОЎВАЦЬ У КАЛОДКІ каго.ЗАКРУЦІЛА (закруціць) У ГАЛАВЕ
Закруціла ў галаве, дык хату прадаў. Кап. р., Ванел. Яго не ўгадаеш: раз добра, а другі — як у галаве закруціць. Мін. р., Раг.
Параўн. (у руск.): взбрело (взбредет) в голову.
ЗАКУСВАЦЬ ЯЗЫКОМ. ЗАКУСІЦЬ ЯЗЫКОМ.
Мусіць, ніхто такі не праціўны і гідкі, як п'яніца. Вып'е, а закусіць языком. А тады глядзіш — ужо чуць грабецца. Гл. р., Хал. Бо, ведама, у малых карчомках заўжды нічога няма. Мужыкі п'юць гарэлку ды закусваюць языком. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Як будзеш піць і языком закусваць, дык нейкая хвароба, пабачыш, укінецца. Гл.Гл. АСІНКАЮ (асінкі) ЗАЛАМАЦЬ.ў каго, чые. З адцен. захапл. Умелы, ручы, умее рабіць добра і хутка.
ЗАЛАМАЦЬ АСІНКАЮ (асінкі).
ЗАЛАТЫЯ РУКІ
Тая, што за Іванам, — дык у яе залатыя рукі, нічога, што з твару не вельмі. У дарозе з Тур. у Ярэм. (Карэл. р.). А ты б хацеў, каб і паглядзець — хоць вады напіся і каб рукі залатыя? Тамсама.Дакараць сябе, вельмі шкадаваць, што не так зрабіў, не выкарыстаў мажлівасцей.
ЗА ЛОКАЦЬ (локці) (сябе) КУСАЦЬ (грызці).
Сказалі, што нібыта майго Алеська прыгналі [немцы ў гады вайны] у лагер, недзе ля Бабруйска, я кажу: “З'ездзі, Аляксейка, ці схадзі — як можаш! — бо баронь божа што, да смерці за локці кусацьмеш сябе”. Гл. р., Кл. За локаць укусіў бы, але позна, назад ужо не вернеш. Тамсама. Каб ты не гэтакі быў, каб вар'ята таго не слухаў, то не кусаў бы сябе за локці, жыў бы з дзеткамі, як жыў. Мін. р., Салом. Прыязджаў мужык, дык пабаялася хату, карову кідаць, думала, ён сюды вернецца. А цяпер чуем: з другой ён сышоўся. Вольга за локці кусала: “А хай бы ж я ехала!” Уш. р., Арэх. За локці грызла, бабачкі, валасы на сабе драла. А што зробіш? Не вернеш дзіцяці, рук сваіх не падложыш. Карэл. р., Лукі.каму. Гл. ВОЧЫ ЗАМАЗВАЦЬ каму.ЗАМУЖ БРАЦЬ
каго. ЗАМУЖ УЗЯЦЬ каго. Жаніцца з кім. Яна ўжо была ў лецях, а замуж ніхто не бярэ. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., СРБП). А каго ж Змітраў Толя бярэ замуж? Гл. р., Кл. Каб хто замуж узяў, то не шкадаваў бы: хай сабе не вельмі з пагля*ду, але — чалавек!.. Малад. р., Радашк. Дзе мне? Ніхто замуж не бярэ. Барыс. р., Вял. Трасц.ЗА НЯМА НІШТО (што). 1.
Перастань ты ў вочы лезці. Каб за што, а то за няма нішто лезе сляпіцаю ў вочы. Гл. р., Барб. А чаго там за няма нішто гвалт падымаць? Светл. р., Асташк. А давайце пагаварыце з вока ў вока. Чаго там? Ці гэдак [гэтак] бэсціць за няма нішто? Малад. р., Радашк. Сварыліся за няма што. Тамсама. Не сышліся за няма што. Мін., Камар. Усяк у іх бывае. Калі дружаць, а калі за няма нішто ў казлы гуляюць. Мін. р., Астр. Гарад. За няма нішто змяшае з гразёй. Малад. р., Радашк.Вельмі танна, за нішто (прадаць, купіць).
2.
Аддала [прадала] цыбулю за няма нішто: вельмі навезлі багата [на базар]. Гл. р., Кл.
Параўн.: Як аддаваць [прадаваць] за нішто, то павязу дадому. Тамсама.За нішто (мець кагосьці, ставіцца да кагосьці), не лічыцца з кімсьці.Яна [нявестка] у іх за няма нішто, не любяць, не шануюць. Гл. р., Слаўк.Гл. ЗА НЯМА НІШТО.З адцен. асудж. Скончылася, канец чаму для каго.Запа*ла ёй кля*мка ў мяне жывіцца! Карэл. р., Лукі. Пачакайце ж! Вось стане новы [старшыня], западзе вам кля*мка! Не будзеце рабіць так, што ўсё каб сабе. Тамсама. Не цягайце скварку. Кончыцца [не стане сала] — западзе клямка, будзеце аб адным хлебе сядзець. Кап. р., Аксам.З адцен. асудж. Занатурыцца, закапрысіць і без падставы, прычыны выказваць нязгоду ў нейкіх дзеяннях, у нейкай справе.
2.
З Дзюдзюном калі — дык і пагамоніш, ён і зрабіць умеў, а калі як западзе клямка — што ні зробіш, хоць здохні, “не так!”. Слова яму не ўласціш. Расказвалі ж, з сынам стога кідаў. Як ні падасць сын [пярэбірак сена на стог], то ён граблямі ўвесь пярэбірак ссуне дадолу, на зямлю. Гл. р., Кл. Што? Ужо клямка запала? Занатурыўся? Усё табе аднаму не так!.. Тамсама.Па-свойску, як з раўнёю (размаўляць, абыходзіцца з кімсьці).
ЗА ПАНЕ-БРАТА. ЗА ПАНЕ-БРАЦЕ.
Рад..., што такія важныя гавораць з ім за пане-брата, дый вушы развесіў. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Ды я з ім за пане-брата! Давай сходзім. Асіп. р., Дубр.
Гл.: на пане-брат.
ЗА ПЛОТ
Яго работы ніхто за плот не валіць, [каваль] ён добры, а людзі яны — хай бог крые! Уш. р., Вашк. Цыган сваё хваліць, а чужое пад плот валіць. Бабр. р., Гл. Сваё хвалі, а чужое за плот валі? І ў людзей жа ёсць вочы, убачаць самі. Асіп. р., Вер. Сваё хваліць, а чужое за плот валіць. Гл. р., Стражы*. Першае цялятка гаспадар за плот валіць. Гл. р., Кл. Сваё як толькі хочаш хвалі, а майго не гань..., пад плот не валі. Мін. р., Салом. Першае шчанятка за плот кідаюць. (І. Насовіч, СПБ). І цыган свайго каня хваліць, пад плот валіць, але хваліць ды яшчэ і кажа: “Памажы падняць, дык будзем мяняць”. Кап. р., Аксам.За нішто, без прычыны, без патрэбы (біцца, сварыцца, спрачацца і падобн.).
ЗА ПУСТЫ МЕХ.
Ці ты забыўся? Такія ж яны: пасварацца, а то дык і паб'юцца — так, за пусты мех. Гэта ўжо ў іх з дзядоў, муся. Віл. р., Раёўка. Гэтак жа! Дзе б падумаў, разважыў, дык не! Сварыцца!.. А каб за што? За пусты мех, далібог! Я і не бачылася, не тое, што нагаварыла. Тамсама.куды. ЗАПУСЦІЦЬ ЖУРАЎЛЯ куды. Зазіраць, заглядаць, падглядаць.
ЗАПУСКАЦЬ ЖУРАЎЛЯ
А ты смела прайдзі і запусці жураўля, раз так хочацца [ведаць], што там такое. Рагач. Нас вучыў стары-старэнькі з-пад Мінска. Падгледзець ніколі не даваў. Толькі… — а ён: “Ужо запусціў жураўля? Ужо жураўля запусціў? Няма чаго запускаць жураўля!” Нар. А помніш, як Пётр Аляксандравіч: “Не запускай жураўля!”? Рагач.
Параўн. (у руск.): запустить (запускать) глаза.
ЗАРАБІЦЬ НА АБАРАНКІ.
ЗАРАЎЦІ РОВАМ.
ЗА РОЗУМ БРАЦЦА (узяцца).
ЗА РОЗУМ УЗЯЦЦА.
ЗА СВЕТ.
Чаго там не бачыла? За свет [у вёску за некалькі кіламетраў] на вечарынку… Там, а тут — адно шчасце. Гл. р., Кл. Вы, хлопцы, не ганіце за свет. Блізка мо' і не так паядаюць [каровы], а малака больш прынясуць. Тамсама. Бывала дзівіліся: “І трэба? За свет замуж ідзе!..” А цяпер… Мін. р., Дук.Далёка (жыць, працаваць, быць).
ЗА СВЕТАМ.
За светам тыя соткі! Нашто мне яны? Хай бы тут пры хаце, як у людзей. Гл. р., Сымон. Дзеці за светам, на цаліне, а мы ўдваіх толькі. Навагр. р., Вал.Гл. ЧОРТАМ СВІСТАЦЬ. Гл. У ДЗЕЎКАХ ЗАСЕДЗЕЦЦА.каму. Гл. СВЕТ ЗАВЯЗВАЦЬ (засланяць) каму. каго. Гл. БРАЦЬ ЗА СЯБЕ Гл. РУКУ ЗАСТРАМІЦЬ. З адцен. груб. Зусім нявартаснае штосьці; няўмелы, няўдалы працаўнік.каго.
ЗАСВІСТАЦЬ ЧОРТАМ.
ЗАСЕДЗЕЦЦА Ў ДЗЕЎКАХ.
ЗАСЛАНЯЦЬ СВЕТ
ЗА СЯБЕ БРАЦЬ (узяць)
ЗАСТРАМІЦЬ РУКУ.
ЗАТЫЧКА АД (з) ПУСТОГА ДВАРА (хлева), ЗАТЫЧКА АД (з) ПУСТОЙ БОЧКІ (хаты).
Не жаніх, а з пустога двара затычка. Сл. р., Бох. А што з яго? Затычка з пустой бочкі. Чэр. Бо, ведама, без канякі, якая, табе ліха, гаспадарка, пустога хлева затычка. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Бо, вядома, гаспадар без бабы [гаспадыні] не гаспадар, а пустога двара затычка. Сл. п., Чудз. (Тамсама). Што зяць? Ён пустога хлева затычка. Ганц. р., Вял. Рож. Ці ж... гаспадар? Затычка з пустой хаты. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Гл. НА ГАЛАВЕ (на галовах, галавою) ХАДЗІЦЬ.Гл. ХВАРЭЦЬ НА КІШЭНЮ (на кішаню*).каму. Гл. СВЕТ ЗАВЯЗВАЦЬ (засланяць) каму.ЗА ШЧЭЛЕПЫ БРАЦЬ (узяць)
каго. Гл. БРАЦЬ ЗА ШЧЭЛЕПЫ каго.ЗБАВІЦЬ СА СВЕТУ
каго. Гл. СА СВЕТУ ЗБАВІЦЬ(збыць) каго.ЗБІВАЦЦА З ЛАДУ. ЗБІЦЦА З ЛАДУ.
Што за барабаншчык з цябе, што толькі пачалі граць, а ён ужо збіўся з ладу? Навагр. р., Мірат. Павер, Федзя, — то школа, то з гэтым лагерам, дык збіўся, браце, з ладу зусім. Схуднеў неяк. Каб хутчэй дачакацца: паеду па турысцкай. Навагр. р., Вал. З гэтымі яблыкамі мы ўжо з ладу збіліся: вельмі шмат, а прадаваць няма каму. Навагр. р., Скрыш.Стаміцца, змарыцца (ад беганіны, ад клопату).
ЗБІЦЦА З НОГ.
Каб ведалі! Мы тут збіліся з ног шукаючы. Валож. р., Пярэж. Больш не пайду з ім у грыбы: за паўдня з ног збілася, за ім ідучы, ногі баляць, і грыбоў толькі на дне [у кашы]. Малад. р., Вал.
Параўн: (у руск.): сбиться с ног.
ЗБІРАЦЦА Ў ВЫРАЙ.
ЗБІРАЦЬ НА СТОЛ. САБРАЦЬ НА СТОЛ.
У нас гэтакіх каштэляў — мы стаўпецкія, недалёка ля Стоўпцаў, — мо' тон тры будзе. Прыедзеце — яшчэ і на стол збяру. А яблыкаў танней прадамо. — Як гэта збераце на стол? — Ці сваяк які, ці чалавек харошы трапіцца, то трэба сабраць на стол: каб чыста заслаць, наставіць, чаго ёсць. Мін., Камар. Бывала Янка, як хто зойдзе ў хату: “Збяры ты на стол”. Ад Ул. Фр. Луцэвіч.Гл. УПЕНЬ ЗБІЦЬ. Вельмі перабольшваць, драбніцу ўспрымаць, пераказваць як значнае, вялікае.
ЗБІЦЬ УПЕНЬ.
З БЛЫХІ РАБІЦЬ ВАЛА.
Маны ў яго на ўвесь свет: ён з блыхі зробіць вала. Асіп. р., Гоман. Мо' і ў цябе столькі праўдачкі, як у большага брата? Той зробіць з блыхі вала. Люб. Ён з блыхі вала зробіць. Ваўк. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).
Параўн. (у руск.): делать (сделать) из мухи слона.
З БОКУ НА БОК. 1.
А ён усе з боку на бок дзівіцца, што ў яго на стале дужа багата. Сян. (Е. Рам., БС, ІV). Увайшоў у пакой, залажыў рукі і ходзіць сабе ды ўсё з боку на бок пазірае. Сен. п., Ульян. (Е. Рам., БНК).Манера (ісці), пры якой тулава адхіляецца з кожным крокам то ўправа, то ўлева.
2.
Параўн.: ідзе, як качка; качыная хада; валёхаецца, як качка. Гл. р., Кл.
От ты ўжо ходзіш! Каб хто перасміхаў!.. А то валёхаецца з боку на бок. Валёх-валёх... Гл. р., пас. Я. Куп. Цяжкі, тоўсты… Дык як ідзе — перакульваецца з боку на бок. Гл. р., Кл.з каго. Збыткавацца, глуміцца з каго, з чаго.Людзі ўжо надта хлеба наеліся [з папрокам і дакорам], калі ўжо збыткі чы*няць [з хлеба]. Ваўк. п., з-пад Свісл. (М. Фед., ЛБ, І). Меншы [брат], каб як дружна, каб як лепш, а большы толькі з яго збыткі чыніць. Гродна.Вызваліцца (ад клопату, які не даваў спакою, звязваў чалавека).
ЗБЫЦЬ (клопат) З ГАЛАВЫ.
Сягоння грады кончыла палоць. Хоць гэту брыду* збыла* з галавы. Малад. р., Клім. (Матэр. для сл.). Каб хутчэй як збыць гэты клопат з галавы — бульбу выбраць ды ссыпаць. Малад. р., Радашк. Як аддала ўжо замуж, то, маеш, збыла з галавы клопат. Тамсама. Ніяк я гэтага клопату з галавы сваёй не збуду. Люб. р., Ям.каго. Гл. СА СВЕТУ ЗБАВІЦЬ (збыць) каго.ЗВАЛІЦЦА З НОГ.
ЗВАНІЦЬ ЗУБАМІ. 1.
Так страшна было, што зубамі званіла. У дарозе з Гродна ў Ваўк. Сядзіць баба пад кустом, звонячы зубамі. Сак. п., Мінк. (М. Фед., ЛБ, 1).Барабаніць (па жолабе, яслях), шукаючы ежы (пра каня).
2.
Ой, Яначка, я ж і забылася, што каняка ў хлеве зубамі звоніць. Няхай бы звадзіў яе на начлег. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП).З адцен. грэбл., пагардл. Многа гаварыць пра пустое, пустазвоніць.
ЗВАНІЦЬ ЯЗЫКАМІ. ПАЗВАНІЦЬ ЯЗЫКАМІ.
Як я і помню, бывала нашы мяшчане, як прыйдзе нядзеля, збяруцца ў доўгіх кажухах на базары і дзень звоняць языкамі. Гл. — А чаго я баяцьмуся? Пазвоняць языкамі і сціхнуць. — Звонячы, нешта вызваняць. Гл. р., Баян. Пайшлі дахаты! Чаго тут языкамі званіць? Малад. р., Кр.каго. ЗВЕСЦІ З РОЗУМУ каго. Даводзіць каго да вар'яцтва, да страты здольнасці цвяроза ўспрымаць, ацэньваць.
ЗВОДЗІЦЬ З РОЗУМУ
Такім вучэннем ты сам сябе звядзеш з розуму; вучышся, што і сам з свае вучобы рады не будзеш. Гл. р., Кл. Як будзе так, дык гарэлка з розуму яго звядзе. Пух. р., Бал. Зачароўваць, паланіць. Вас вечарынкі і моды з розуму зводзяць. Мядз. р., Нар. Мяне маладу, як ягаду, з розуму зводзіш. (П. Шэйн, БНП, 1962).ЗВЕКАВАЦЬ ВЕК.
З ВЕК ВЯКОЎ. З ВЯКОЎ ВЕЧНЫХ.
Такая ў нас з век вякоў установа. Сак. п., з-пад Сух. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). От нашто, — каля Міжавіч у лесе ест [ёсць] пчолы, яны ўжо там з вякоў вечных сядзяць у зямлі, але абы падышоў, так і тнуць. Ваўк. п., Кук. (М. Фед., ЛБ, 1). Нёман з вякоў вечных быў чысценькі — як з расы. Гродна.Гл. ГАЛАВУ ЗВЕСІЦЬ (павесіць). Гл.
ЗВЕСІЦЬ ГАЛАВУ.
ЗВЕСЦІ ВОЧЫ.ВОЧЫ ЗВЕСЦІ. каго. Гл. ЗВОДЗІЦЬ З РОЗУМУ каго.каго. Гл. СА СВЕТУ ЗБАВІЦЬ (збыць) каго.З ВЕТРУ ВЯРОЎКУ (вяроўкі) ВІЦЬ.
З ВЕТРУ ВЯРОЎКУ (вяроўкі) ЗВІЦЬ.
Погаласку пусцяць, з ветру вяроўку саўюць. Карэл. р., Лукі (Матэр. для сл.). Гэтая ваша ўмее з ветру вяроўкі віць, — нагаворыць, чаго ніколі не было. Карэл. р., Тур. Яны аднакавыя [аднолькавыя], сабраліся ўдзвюх, то з ветру вяроўкі віцьмуць. Люб.ЕЛКУ. Гл. ВІЦЬ ЕЛКУ.Марнаваць час.
ЗВІЦЬ
ЗВОДЗІЦЬ (церці) ДНІ (дзянькі).
То адно — няўдача, то другое паднясе, — толькі дні трэш. Столькі дзянькоў сцерлі! Гл. р., Весн. Не той п'яніца, што дзень п'е, а той п'яніца, што дні трэ. Гом. п., Дзятл. вол. (З. Радч., ГНП). Дні сцёр, лапці здзёр — і не паспавядаўся! Карэл. р., Лукі. Ты з мацыклетам [матацыклам] толькі дні зводзіш. Дзе б зрабіў што, а ты ўсё то збіраеш, то разбіраеш. Гл. р., Сымон. Каб ты не зводзіў дзянькоў..., то зрабіў бы пограб, абгарадзіліся б, як усе людзі. Гл. Хацеў ісці на цянькі, але ўспомніў, людзі кажуць: цянькі зводзяць дзянькі, — дый пайшоў шукаць павароткі. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).
Параўн. (у руск.): терять время, убивать время.
З ВОКА НЕ СПУСКАЦЬ (не спусціць)
каго. Гл. НЕ СПУСКАЦЬ З ВОКА каго.З ВУХА НА ВУХА.
А з вуха на вуха перадаюць весткі. Мядз. р., Будсл. (З успамінаў падпольшчыцы). Баяліся, каб не ўведалі ў пастарунку, то з вуха на вуха перадавалі. Тамсама.
З ВУШАМІ АБ'ЕСЦІ каго. Усё з'есці. Пра вялікія выдаткі на ўтрыманне, на корм.
Даўней на гаспадарцы глядзелі, каб канёк маленькі, спрытны. Купі вялікага — ён цябе з вушамі аб'есць. Гл. р., Кл. Дзе тае кормы [таго корму] набрацца на такую гаргару [вялікую карову]? Пакуль тое вялікае [многа] малако, яна цябе аб'есць з вушамі. Тамсама. Качка ненаедная [ненасытная]: колькі дасі, усё з'ядуць. На ферму навезлі качанят мо' тысячу. Яны, брат, цябе, кладаўшчык, з вушамі аб'ядуць. Тамсама. — Аж дзве свінні кідацьмем на гадоўлю? — Яны з вушамі цябе аб'ядуць. Гл. р., Стар.Гл. З ВЕК ВЯКОЎ. (вылецець, выпасці). Гл. ВЫЙСЦІ З ГАЛАВЫ. каго, што. Гл. ВЫКІНУЦЬ З ГАЛАВЫ каго, што.З ГАЛАВЫ НЕ ВЫХОДЗІЦЬ
Пайшоў Грышка даглядаць па гаспадарцы, але ўсё з галавы не выходзіць — што казаў убогі. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). Што з нашым хлопцам рабіць — не выходзіць мне з галавы. Паехаць паехаў, але на што ён там навучыцца? Каб на што нядобрае не навучыўся… Гл. р., Зубар. Такі ра*ды з гасці*нца, што і спаць ляжа, дык з галавы не выходзіць. Гл. р., Кл. Табе хлопец той не выходзіць з галавы. Мін. р., Нялід.каму, чаму. Гл. ДАВАЦЬ ГАНЬБУ каму, чаму.ЗГАРНУЎШЫ РУКІ (сядзець).
Чаго вы седзіце*? Зараз снег напа*дае, а яны не капаюць, сядзяць згарнуўшы рукі! Слон. р., Ст. С. (П. Ст., Пол.). Можаце адпраўляцца. Усё роўна нічога не робіце, седзіце згарнуўшы рукі, як святыя. Маст. р., Граб. (П. Ст., Пол.).Знікнуць з поля зроку, з віду.
ЗПНУЦЬ З ВАЧЧУ.
Пад'ехала яшчэ крыху, пасля згінула яму з ваччу. Ваўк. п., Азяр. (М. Фед., ЛБ, І). Сеў пад калясістым ядлаўцом, а разбойнікі пагналіся на конях каля яго. Як згінулі з ваччу, так вылез з-пад куста і далей памандраваў [павандраваў?] у свет. Ваўк. п., Вішн. (Тамсама). А ён, пакуль думалі, з ваччу згінуў. Тамсама.каго. Гл. СА СВЕТУ ЗБАВІЦЬ (збыць) каго.З ГЛУЗДУ (з глуздоў) З'ЕХАЦЬ (выбіцца).
А чаго так? Ці ты з глузду з'ехала? Уш. р., Чэр. На такой рабоце можна з глузду з'ехаць. Уш. А навошта гэтак? Ці ты з глузду з'ехаў? Уш. р., Лясн. Аз. Так седзячы дзень пры дні ды зіму і лета, то і з глуздоў можна з'ехаць. Докш. р., Карал. З гэтага пратакола з глуздоў з'едзеш. Уш. р., Чэр. Памерла жонка і пакінула малога хлапчука. Пахавалі жонку. Убіваецца шляхтун, з глузду выбіўся і розуму не прыложыць, што яму рабіць з малым дзіцем. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП). Ч. Пяткевіч: палешукі, калі хто захварэе..., калі хворы страціць прытомнасць, “калі з глуздоў сыдзе, прыстаўляюць п'яўкі”. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР).
Параўн. (у руск.): рехнуться, спятить.
З ГОЛЫМІ (пустымі) РУКАМІ.
Не пойдзеш жа на вяселле з голымі рукамі. Бял. р., Кл. (Матэр. для сл.). У нас на вяселле з голымі рукамі не ідуць. Такі ў нас парадак. Сл. р., Шантар. Мы, цётка Уляна, і з пустымі рукамі прымем вас, прыходзьце толькі. Гл. р., Баян. Бегалі, бегалі, шукалі, шукалі і не знайшлі, паварочаліся з пустымі рукамі. Сен. п., Бар. (Е. Рам., БНК, 1962). Прыслугі паездзілі і вярнуліся дахаты з пустымі рукамі. Валож. р., Дзесят. (Хрэстам.). Прыехалі ў той (sic!) Сібір з голымі рукамі, але разжыліся, усё маюць. А цяпер на старасць, пісала, пераехаць: як ні е [ёсць], а цягне сваё. Гл. Толькі з лесу [выязджаюць], а яны [ваўкі] на дарогу. Што рабіць з голымі рукамі? Добра, што з саломы сядзенне было. Сталі паліць і жмукамі кідаць. Гл. р., Вольн.Гл. ГОРБІЦЦА Ў ТРЫ ПАГІБЕЛІ. Гл. АЖ З ГОРЛА ПРЭ (лезе). каго. Гл. СА СВЕТУ ЗБАВІЦЬ (збыць) каго.ЗДАВЕН-ДАЎНА.
Здавен-даўна людзі кажуць, што адзін хлопец, пасучы, насачыў маленечкія птушачкі... Ваўк. п., Шандры (М. Фед., ЛБ, І). І бацькі нашы, і мы тут гадаваныя, а каб тут ліцвіны, ці іх [завуць] літоўцы, то здавен-даўна іх не было. Гродз. р., Аз.Нечакана, без прычыны (пра смерць).
З ДОБРАГА РАЮ. 1.
От раз зрабілася штось таму чалавеку. Быў быццам зусім здаровы, а назаўтра і дух вон. Памёр чалавек з добрага раю дый толькі. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП). Чалавек..., паабедаўшы, лёг ...аддыхаць [адпачыць], ды не хварэючы, не стогнучы, от так з добрага раю ўзяў дый памёр. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР).Па дабраволі, з хацення. Ч. Пяткевіч: старэйшыя палешукі лічаць за грэх замену валоў коньмі, ніколі не мяняюць валоў на коней “з добрага раю”. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР).З ДУМКІ ВЫКІНУЦЬ
каго, што. Гл. ВЫКІНУЦЬ З ГАЛАВЫ (з думкі) каго, што.З ДУШЫ ВЕРНЕ
Тут панентак (sic!) хоць гаць гаці, самі яму чапляюцца на карак, але яго з душы верне. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). З вашае гутаркі мне з душы верне. У дарозе з Мін. на Сл. Ведама, пачвара, а не чалавек. На яго толькі зірнуць, дык з душы верне, а не то каб што. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Як не бачыць — душа мрэ, як убачыць — з душы прэ. (БППФ).
Параўн. (у руск.): с души воротит.
ЗДЫМАЦЦА НА КАРТАЧКУ. ЗНЯЦЦА НА КАРТАЧКУ.
А дзе ты здымалася на картачку? Гл. Паехалі мае госці ў Глуск, хочуць зняцца на картачку. Мала там — і тут хочуць. Гл. р., Барб. Хлопцы ў салдаты скора. Хай з'ездзяць здымуцца на картачку ўсе сваёю хэўраю. Гл. р., пас. Я. Купкаго. ЗНЯЦЬ НА КАРТАЧКУ каго. Фатаграфаваць.
ЗДЫМАЦЬ НА КАРТАЧКУ
Папрасі: хай здымуць на картачку. Гл. р., Слаўк. Адзін рыбак тут ездзіў. Едзе на лодачцы і здымае на картачку. Нашто яму? Корч які, тавар [статак] ідзе, то дзеці бегаюць. Усё і трэба? Гл. р., Баян. Коля аднаго лета прыязджаў. Дык усіх зняў на картачку. Гл. р., Кл.Заняпасці (пра гаспадарку, справы), страціць вартасць.
З’ЕХАЦЬ НА АДЗІН БОК (на адзін канец). 1.
Нешта, загадчык, твая ферма… Як так будзе, з'едзе на адзін бок. Гл. р., Кл. Пакуль бацька сам рабіў, быў парадак, а то на адзін бок у сына ўсё з'ехала. Тамсама. Будзеце ганяць столькі, за год з'едзе [машына] на адзін канец. Тамсама.Схуднець, спасці з цела, аслабець (пра чалавека).
2.
Які здаровы быў Аляксей! А бач, хвароба, і з' ехаў на адзін бок. Гл. р., Кл. Захар'я як упаў тады — а які здаровы быў! — і з'ехаў на адзін канец. Злёг, злёг і памёр. Тамсама.
Параўн.: І. Насовіч так тлумачыць “з'ехаць на адзін канец”: разарыцца, зусім збяднець. (СБП).
Параўн. (у руск.): сойти на нет.
З ЖАБІНЫ ПРЫГАРШЧЫ.
А шчасця з жабіны прыгаршчы. (Матэр. для сл.). Яна, бедная, увесь век гаравала; замуж пайшла — а шчасця з жабіны прыгаршчы. Брасл. р., Бардз.каму. Гл. ЖАРЫЦЬ У СКУРУ каму.ЗЖЫЦЬ СА СВЕТУ
каго. Гл. СА СВЕТУ ЗБАВІЦЬ (збыць) каго.З (сырою) ЗЯМЛЁЮ (зямелькаю) АЖАНІЦЦА; З МАГІЛАЮ АЖАНІЦЦА; З (сырою) ЗЯМЛЁЮ (зямелькаю) ДЫ З МАГІЛАЮ АЖАНІЦЦА. Памерці, загінуць.
Куды яму? Хіба з сырою зямлёю ажэніцца. Гл. р., Хал. Не яму жаніцца. Хіба што з зямелькаю ажэніцца. Тамсама. Каб ты з магілаю ажаніўся! Гл. р., Слаўк. Каб яны [пра акупантаў і паліцыянтаў з апошняй вайны] з сырою зямелькаю да з магілаю ажаніліся. Гл. р., Кл.Ад пачатку да канца, на ўсім працягу (прасцягу).
З КАНЦА Ў КАНЕЦ.
У нас загон [ніва, палоска поля] быў адзін, то з канца ў канец вярста. Гл. р., Кл. Дык ён ляда капаў цэлы дзень і выкапаў рэз з канца ў канец з вярсту ўдоўжкі... Гор. п. (Е. Рам., БС, ІV). Прыйшлі на той па*лядак — дзівіцца, што чыстае ляда стала з канца ў канец. Тамсама. З канца ў канец праехалі, адтуль завярнуліся, — так усё і ўзаралі. Тамсама. Пайшла каляда калядуючы, з канца ў канец жабруючы. Ваўк. П., з-пад Ял. (М. Фед., ЛБ, ІV). Я расказаў пану ўсё з канца ў канец, дык пан кажа... Ваўк. п., з-пад Мсціб. і Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Мне сёння такі сон сніўся, што няхай бог сцеражэ! Дый і стала расказваць усё з канца ў канец. Ваўк. п., з-пад Росі (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2).(прыстаць). Настойліва, неадступна (прыстаць, узяцца).
З КАРОТКІМІ ГУЖАМІ
З кароткімі гужамі прыстаў. (І. Нас., СБП). Дзе ж! Як прыстала з кароткімі гужамі “дай!”, дык ніяк не адкараскалася. Мсц. Во як яна ўмее! Што ні здзелалася [зрабілася] у школе, а як прыстане з кароткімі гужамі [да вучняў], раскажуць. Тамсама.Гл. ЗБІЦЦА З ЛАДУ. З адцен. асудж. Навыдумляць, напляткарыць, нагаварыць абы-чаго, няпраўды. І. Насовіч: кажуць супраць паклёпу. (І. Нас., СБП).Людзі зложаць і смаленую кабылу. (І. Нас., СБП). Якая там праўда? Кабылу смаленую злажылі, а ты і пляцеш, не ведаючы нічога. Не знаеш — то і маўчы. Баран. р., Кут.
Гл.: плесці смаленага дуба.
ЗЛАМАНЫ ГРОШ.
Колькі ні працуй, то і то хвала богу, калі заробіш кавалак хлеба ды які зламаны грош на патрэбу. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). А ведама ў нашым стане, калі е [ёсць] хлеб, вядзецца гавяда... ды ляжыць дзе-небудзь у шчыліне які зламаны грош, дык ужо і лічаць багатым чалавекам. Тамсама. Трэба ж, каб у хаце быў які зламаны грош. Гл. р., Лл...
З ЛАСКІ НА ПАЦЕХУ.
— І навошта чалавека пакрыўдзіў? — А вот так сабе, з ласкі на пацеху. Малад. р., Клім. — А ты нашто іх падушыў? — З ласкі на пацеху. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Думаеш, ён так хацеў брыдка зрабіць? Сказаў з ласкі на пацеху, выйшла вунь што. Навагр. р., Скрыш.
Параўн. (у руск.): так вздумалось, так захотелось.
З ЛУБКІ ЖЫЦЬ.
Быць земляробам. Лубка — сявенька. І. Насовіч: так земляробы акрэсліваюць свой (сацыяльны) стан перад іншымі саслоўямі. (І. Нас., СБП).Каб жыў з лубкі, то і ён пазнаў бы, а то на ўсім гатовым, то ні знаць не знае, ні ведаць не ведае. Бабр. р., ст. Бр. Ужо мала тых асталося, што жылі з лубкі. Тамсама.Вельмі расці, вырасці, зарадзіць (пра збажыну).
З МЯЖЫ (нівы) ВАЛІЦЦА.
Тут дагледзь [поле], то пшаніца будзе з мяжы валіцца. Бераст. Пасля ў таго, што зямля была кепская, з мяжы валілася, а ў таго, што добрая, адно [толькі] куколь ды мятліца. Ваўк. п., Астр. (М. Фед., ЛБ, І). Гнаіць не гнаілі, а хочуць, каб валілася з нівы. Леп. р., Ст. Леп. Як зарадзілася тое жыта, дык з нівы валіцца. Сен. п. (Е. Рам., БС, ІV).Гл. МЯНЯЦЬ БЫКА НА ІНДЫКА. У адзіноце, на самоце, калі побач ні жывое душы, няма з кім слова сказаць.
ЗМЯНЯЦЬ БЫКА НА ІНДЫКА.
З НЕБАМ ГАВАРЫЦЬ ТОЛЬКІ.
З небам гаварыць толькі, нідзе нікога, ні душы. Слон. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). “З небам гаварыць толькі”, — кажуць у Гродзенскай губерні пра вялікія, неабсяжныя лясы. (І. Нас., СБП).З адцен. паэтычн. Вельмі высокі, выгоністы, стройны (лес).
З НЕБАМ ГАВОРЫЦЬ (гавораць).
Слаўкаўскі лес — ого багацце! Дубоў тых, грыбоў, ліпы тае! Чаго хочаш! А хвоі там з небам гавораць: высокія, роўныя, адна ў адну. Гл. р., Байл. А вам далёка да Слаўкаўшчыны? От там лес! Проста з небам гаворыць; я там вайною быў. Там сталіца была [адзін з цэнтраў партызанскага руху на поўдні Беларусі]. Старадар. р., Н. Дар.Гл. З МЯЖЫ ВАЛІЦЦА. Адчуваць сябе знясіленым, вельмі слабым (праз хваробу, зморанасць, знясіленасць).
З НІВЫ ВАЛІЦЦА.
З НОГ ВАЛІЦЦА.
Дзень снапы вазіў, а нанач — ля малатарні. Дык, ей-богу, з ног ва*ліцца. Гл. р., Барб. Так робячы, з ног павалішся. Тамсама. Е [ёсць] такія крыніцы, што з іх вада бяжыць мацуючая і слабая. Як чалавек напіўся б мацуючай, то проста зрабіўся б як мядзведзь дужы, а як слабой, то зваліўся б з ног як націна. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, I).Гл. ЗДЫМАЦЦА НА КАРТАЧКУ. каго. Гл. ЗДЫМАЦЬ НА КАРТАЧКУ каго.ЗОЛАТАМ АСЫПАЦЬ.
З-ПАД КАМАРОЎ.
Гл.:
З-ПАД (самых, саменькіх) НОГ.
Ішлі ў Пархачове [назва ўрочышча], дык цецярукоў багата. Ну, але з-пад самых ног пырх і паляціць. Гл. р., Вайц. Ну, што ён у цябе за сабака? Як з-пад ног, дык і ён пойдзе за зайцам. А так — толькі што ганчак… Люб. р., Ям.чыйго, каго, у каго. Зусім зблізку ад каго, у каго (узяць, схапіць, забраць).
З-ПАД (самага,саменькага) НОСУ
Даўней ваўкоў было. А хіба забыўся? Пасвіў свінні ў карчах. Падпоўз [воўк] і з-пад носу ўхапіў парасятка. Гл. р., Кл. Ты ж у мяне з-пад саменькага носу грыбка ўзяў. Гл. р., Малін. А забыліся, як з-пад самага носу ад немцаў выбавіла вас? Мін. р., Лекар.З паляўнічай [лавецкай] фраз. Забіць звера (птушку) з-пад сабакі — забіць звера (птушку), якога гоніць сабака.
З-ПАД САБАКІ.
За зіму падстрэліў сем зайцоў і ні аднаго з-пад сабакі. Гл. р.,Байл. Ля Мыслаціны з-пад майго сабакі не ты ліса забіў? Гл.
Гл.: з-пад камароў.
З ПЕКЛА РОДАМ.
Тыя з пекла родам, а ты — лепшая? Скід. р., Гал. Ён жа з пекла родам, далібог, і нашто займаць, і нашто чапаць было? Зачапіла — то не адчэпішся. Валож. Ён з пекла родам. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). Наша маці на іх гаворыць: “Усе яны, уся радня з пекла родам”. З імі ж не зладзіш, не схаўрусуеш. Чуць што — вінаваты, а яны — не. Гл.Адразу, з першага ўражання.
З ПЕРШАГА ПОГЛЯДУ.
Ось сустракае раз тую гожую дзяўчыну. Ды як убачыў, так і не жыў! З першага погляду так закахаўся, што і жыць без яе не мажэ [не можа]. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП).Безгаспадарліва, не клапоцячыся пра заўтра, наперад.
З ПЛЕЧ У ПЕЧ.
Ці з цябе рыбак? Ты ўсё — з плеч у печ. Вунь Кузьма, той прынадзіць, пакорміць [рыбу], то і зловіць. А ты? Трэба ісці на раку, а вудка пераблытаная, перарваная ўся. Бераз. Я не люблю жыць з плеч у печ. Маёй гаспадыні на ўсю зіму сухіх дроў. Бярэз. р., Чыр. Бер.Сваёю працай, са сваёй працы, працаю ўласных рук (жыць, пражываць і падобн.).
З ПРАЦЫ РУК.
Але ведама, з працы рук [на ўласнай, індывідуальнай гаспадарцы] многа не нажывеш, бо ў гаспадарцы адно прыбывае, а другое адбывае, от бы вада ў рацэ. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Жыў сабе адзін бедны кравец. Ведама, з працы рук многа не заробіш. Тамсама. Пытаецеся пра Яфіма? Надта добрыя і гожыя людзі. А жылі з працы рук. Зямлі было мала-мала, адна крыха тае зямлі. То так і жылі з працы рук сваіх. Каму што зробіць, — а такая ўмелая, а такая здатная! — людзі і дадуць хто што: страўнага чаго, скаромінкі якое. І жыла сабе. Гродз. р., Лаша.
Параўн.: з пяці пальцаў.
З ПУСТОГА ДВАРА (хлева) ЗАТЫЧКА.
З ПУСТОЙ БОЧКІ (хаты) ЗАТЫЧКА.
З ПЯЦІ ПАЛЬЦАЎ.
Нябожчык Анісь вучыў сыноў [аддаваў у навуку], а ці раз казаў: “Дзе бачыў, Міхале, каб жылі мае сыны з галавы, з пяці пальцаў? Без зямлі, каб без гаспадаркі? Без хаты, без каня? Не, браце!” Аж бачыш: толькі адзін Мікіта астаўся сядзець на селішчы. А ўсе пайшлі і жывуць як! Гл. р., Кл. Жыць з пяці пальцаў. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).Гл. РАБІЦЦА НА ЯБЛЫКІ. Гл. РАБІЦЬ ЛАД. каму. Гл. РАБІЦЬ ЛАСКУ каму.ЗРАБІЦЬ ЛІХА
каму. Гл. РАБІЦЬ ЛІХА ЗРАБІЦЬ СКЛАД.
ЗРАБІЦЬ ЦАЦКУ
Пайшла нажаць травы ды, бачыш, якую цацку зрабіла сабе? Да самаенькае касці палец парэзала. От зрабіла цацку на лета! Гл. р., пас. Я. Куп. Сек, сек, нарэшце ссек [змею] тры галавы, але і змей зрабіў яму добрую цацку. Ваўк. п., Ган. (М. Фед., ЛБ, 1).Звіхнупца, збіцца з патрэбнага, правільнага шляху.
З РОЗУМУ ЗБІЦЦА.
Пата* [патуль, датуль] гуляў, пакуль з розуму збіўся. Гор. п. (Е. Рам., БС, ІV). Вучыцца някепска. Калі толькі з розуму не саб'ецца, чалавек будзе. Малад. р., Бак.каго. Гл. ЗВОДЗІЦЬ З РОЗУМУ каго.З РОЗУМУ ТРОНУЦЦА.
Даўно ўжо было (ніхто з вас ні ўпамятае), хадзіў малады і харошы [прыгожы] вельмі. Бачылі ў Курма*нцы, адале [потым] ля Адэлі на мастку. Казалі, з багатых, апра*нены хораша. Дык з навукі з розуму тронуўся. Вельмі крэпка паніма*тны і здатны быў і ўсё чытаў і чытаў. І ў Глуску ж быў інжынер, з навукі з галавою нешта нядобрае было. Гл. р., Кл. Так думаць дзень і ноч ды журыцца — можна тронуцца з розуму. Тамсама.Разыходзіцца (пра грошы, матэрыяльныя каштоўнасці).
З РУК ПЛЫСЦІ. 1.
Грошы ў горадзе як вада, сюды-туды — і няма. Як бач з рук плывуць. Тое купіла, сёе купіла. Схамянулася, — а за што ехаць [дахаты]? Ст. Бабр. Як поўны засек, тады нішто. А як малавата, дык здэцца [здаецца], мука з рук плыве. Гл. р., Кл.Страчвацца, гінуць (пра матэрыяльныя каштоўнасці) з няшчасця, няўдачы.
2.
А бедны больш гараваў, але што ні зрабіў — усё з рук плыве; так яму не пашанцавала. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП).каго. Зусім збедніць каго, давесці каго да беднасці, да жабрацкага становішча.
З САРОЧКІ ВЫВЕСЦІ
Ты мяне згубіла навекі! От добрую жонку ўзяў, і з сарочкі вывела! Ваўк. п., з-пад Мсціб. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Папусціся дзецям, то выведуць з сарочкі. Які там дзіцячы розум? Тамсама. Цяпер і страшыць перасталі: “Вы з сарочкі выведзеце!” Мал. Бераст.Гл. ВЫБІВАЦЦА З СІЛЫ.Гл. ПАЙСЦІ З СЛЫХАМІ. Жаданне, імкненне, прагнасць (мець штосьці, авалодаць чымсьці).
З СІЛЫ ВЫБІВАЦЦА (выбіцца).
З СЛЫХАМІ ПАЙСЦІ.
ЗУБ ГАРЫЦЬ.
Даўно ўжо ў мяне зуб гарыць на тую бярозу, — от былі б дровы, як цацкі! Вял. р., Кл. Сёння я абходзіў Янкаў сад. От яблыні харошыя! Зуб проста гарыць на іх. Трэба будзе ўшчапіць і нам такую. Маст. р., Граб. (П. Ст., Пол.).Гл. ЗВАНІЦЬ ЗУБАМІ. на каго, што. Гл. ВАСТРЫЦЬ ЗУБЫ на каго, што.ЗУБЫ ГРЭЦЬ (на сонцы).
Чаго тут стаіце*? Няма чаго рабіць, дык зубы грэюць. Адны толькі хі-хі-хі-хі. Гл. р., Кл. Пастануць ды толькі зубы грэюць на сонцы. Тамсама.За працяглую практыку атрымаць вывучку, навыкі, дасведчанасць (у пэўнай справе).
ЗУБЫ З'ЕСЦІ. 1.
Ты, мусіць, не ведаеш Сашы глускага, што таргаваў. Яго ніхто, бывала, не ашукае: ён зубы ў той лаўцы з'еў. Гл. р., Кл. На кабанах і Коля і Якуб — абодва зубы з'елі. За зіму заб'е і разбярэ 30 — 40 кабаноў. Малад. р., Радашк.Састарэць, дажыць да старых гадоў на адным месцы.
2.
Тут і нарадзіўся, тут і зубы з'еў. Мядз. р., Нар. Прыдумляў усяго, пакуль зубоў не з'еў. Тамсама. Мае дачушкі, я ўжо і зубы з'еў, і ногі сту*паў, ходзячы за статкам. Паст. р., Воцк. (Хрэстам.).З адцен. дакору, непаш. Смяяцца.
ЗУБЫ ПРАДАВАЦЬ (лупіць).
Вы прыйшлі сюды не зубы прадаваць. Калінк. р., Ліц. Рабіць няма чаго, што пасталі і зубы прадаяце*? Гл. А дзяўчаты ўсё сабе пахіхікваюць, усё зубы прадаюць. Слон. п., з-пад Моўч. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Усё зубы лупяць. Тамсама. І не збрыдае ім зубы лупіць. Абы з чаго... Малад. р., Радашк.Цярпліва, напружваючыся, праз сілу.
ЗУБЫ СЦЯЎШЫ.
Жыве сабе Ціхон у сваёй старэнькай хатачцы ды маўчыць зубы сцяўшы, хоць часамі няма за што рук зацяць. Сл. п., Пярэвал. (А. Сержп., КАБСП). Дык куды там! — маўчыць зубы сцяўшы. Не то штоб [каб] біць, дык ніколі пальцам не зачапіў. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Дык цесць слухаў зубы сцяўшы, а нарэшце, палку ўзяўшы, да зяця падаўся. Хойн. р., Вал. (Хрэстам.). Слёзы, далібог, як боб, сыплюцца, а ён сцяўшы зубы глядзіць толькі, ні войкне. Малад. р., ст. Уша.Доўгаю працаю, практыкаю набыць веды, дасведчанасць у нейкай справе.
ЗУБЫ ПРЫЕСЦІ.
Дзіва што Сяргей усё ведае ды знае! Ён зубы прыеў на гэтых паперках ды на бумажках. Гл. р., Байл. Ян быў сярповік, на сярпах ён зубы прыеў, а плугоў не ўмеў [рабіць, рамантаваць]. Гл. р., Кл.
Параўн. (у руск.): зубы съесть.
З УСЁЙ (з усяе) МОЦЫ (сілы), З ЦЭЛАЙ МОЦЫ.
З усёй моцы пабеглі. Гродз. р., Бел. А нашы людзі дурныя, цягнуць жылы ды з усяе сілы пнуцца, дзела спраўляюць, а ліха маюць. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., СРБП, 1911). З усёй сілы па стале стукнуў. Паст. р., Луж. (Р. Шырма, БНП, І). Разганіся з усёй сілы і проста пераскочыш. Мядз. р., Нар. Як трэсне з цэлай моцы па лысіне. Ваўк. п., з-пад Шыл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Як уваліў [даў] з цэлай моцы, Тамсама.
Гл.: як моц (сіла).
Гл.: як моцы стае.
Гл.: як маеш (меў) моцы (сілы).
Гл.: колькі моцы.
Параўн. (у руск.): что было силы (сил), что есть силы (сил); изо всех сил; на всю силу.
З УСІХ ЛАПАТАК.
Бяжыць дый чуе, што дзяцел крычыць: цэх, цэх! І здаецца яму, што гэта яму грозіць яна. Ён далей прэ з усіх лапатак. Сл. (А. Сержп., КАБСП).
Параўн. (у руск.): во все лопатки.
З (ад) ЦЁМНАГА ДА ЦЁМНАГА. Ад світання да змяркання, да начное цемры; цэлы, увесь светавы дзень.
Ад цёмнага да цёмнага ў лодцы і злавіў нейкіх пяць плотачак, я і то б злавіла з цёмнага да цёмнага. Мін. р., Астр. Гарад. Работалі [працавалі, рабілі] з цёмнага да цёмнага. Лёзн. р., Глод. (Хрэстам.). Кажаце, тавар [статак] пасвіць не штука. А лёгка? Ад цёмнага да цёмнага на нагах і на нагах. Гл. р., Малін. Вельмі ўядлы Ламашка. За што возьмецца, то ад цёмнага да цёмнага рабіцьме. Гл. р., пас. Чыр. Пасля, пазней, з цягам часу.
З ЧАСАМ.
З часам багаты агледзеўся... Ваўк. п., з-пад Свісл. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). А з часам усё спатрэбіцца. Скід. р., Бабр. Не лянуйся пад'ехаць. З часам пад'едзь. Проста збярыся і пад'едзь. Гл. р., Кл.Гл. БАЧЫЦЦА З ШКЛЯНЫМ БОГАМ. Гл. ВЫТЫКАЦЦА З ЯЗЫКОМ. Недарэчы ўмяшацца ў размову, гутарку.
З ШКЛЯНЫМ БОГАМ ПАБАЧЫЦЦА.
З ЯЗЫКОМ ВЫТЫКАЦЦА (выткнуцца).
З ЯЗЫКОМ УЛЕЗЦІ.
Нашто-бо кажуць: “Языча, языча, якое цябе ліха мыча?” А ён? Улез з языком, сам. Не каб хто нарабіў, а сам сабе. Гл. Меншы занадта рухавенькі і з языком любіць улезці. Стануць што гаварыць, і ён прыткне свае тры грошы. Стаўб. р., Мікал. Дый ты не ўлезь з языком, дзе не трэба. Бераз. Чаму? З чаго (штосьці дзеялася, рабілася, адбывалася)?
З ЯКОЕ ПРЫЧЫНЫ?
А ці было чаго, каб спытаўся? З якое прычыны вы як у бубен білі? Лях. р., Чудз. А ты з якой прычыны не прыехаў? Валож. р., Рак.Гл. ЗЯМЛЮ (зямельку) ПАРЫЦЬ. Быць блізкім да смерці, быць адной нагою ў труне (пра вельмі хворага, пра зусім старога чалавека).
ЗЯМЕЛЬКУ ПАРЫЦЬ.
ЗЯМЛЁЮ ПАХНУЦЬ.
Жонка багата старэйшая за яго, а яшчэ нішто сабе, лёгкая [рухавая, мае спрыт]. А ён маладзейшы, а ўжо зямлёю пахне. Акцябр. р., ст. Рацм. Гэткі дужы быў, а то паслабеў вочань [вельмі], ужо зямлёю пахне. Мін.
Параўн. (у руск.): быть одной ногой в могиле.
ЗЯМЛЮ ДЗЁРЦІ.
Яравое [ярына, яравыя палеткі] ля Глуска — там землі не такія, як нашыя! — зямлю дзярэ. Гл. р., Вольн. Пасеялі на канюшы*нішчы лён, дык, верыце, зямлю дзярэ, а чысты — як толькі вы*палалі. Гл. р., Байл. Халады даўно [былі і адышлі], мочыць, парыць, дык у агародзе зямлю ўсё дзярэ. Гл. р., пас. Я. Куп. Быць пахаванаму, ляжаць у сырой зямлі.
ЗЯМЛЮ (зямельку) ПАРЫЦЬ.
Каб не яна, ты, братка, даўно б, кажу, зямлю парыў. Спасла [выратавала] яна цябе. У дарозе з Дзярж. у Мін. Прыйшла ў рэдакцыю, мо' б параілі мне: дзе пра спасоб'е [дапамогу, пенсію] заяву здаць? Гаспадара [мужа] 'шчэ зразу [на пачатку вайны] забілі. Два сыны, сынкі мае два, — і ніякае весткі, ніякае звесткі; мусіць, бедненькія, зямельку нейдзе [недзе] параць. Гл. Віру*тнік той даўно зямлю парыць, а мы намучыліся за вайну, але жывём. Круп. Той паліцай даўно зямлю парыць, а мы жывём і будзем жыць. Сл. р., Шантар.Вельмі многа, безліч.
ЗЯМЛЯ НЕ ПАДЫМАЕ.
Вельмі народу размножылася, так размножылася, што зямля не падымае. Маз. п., Луч. (А. Сержп., СРБП, 1911). І што тут столькі войска? Зямля не падымала. Гл. р., Зубар. А багацця таго, багацця!.. Зямля, дальбог, не падымае. Глядзелі на той Мінск і дзівам дзівіліся: штоб [каб] столькі багацця, столькі хараства ўсякага ў ім!.. Гл. р., Кл. З адцен. пагардл. Вельмі прагнюка, ненасытны (пра чалавека).
ЗЯМЛЯ НЕНАЕДНАЯ (ненаежная).
Не будзь ты зямля ненаедная. Гл. р., Кл. Ах, ты зямля ненаедная. Тамсама. Ды яна век зямля ненаежная. Карэл. р., Заг.
Вельмі добра расці (пра пашню).
Як ёсць сілы (моцы), вельмі хутка (бегчы, гнаць).
Максімальна напружваючыся; напружваючы ўсю моц, усю сілу.
З адцен. дакору, асудж. Многа смяяцца, рагатаць.
ЗУБАМІ ЗВАНІЦЬ.
ЗУБЫ ВАСТРЫЦЬ (гастрыць)
Звар'яцець, сысці з розуму.
З РОЗУМУ ЗВОДЗІЦЬ (звесці)
Гл. СКЛАДАЦЬ (рабіць) СКЛАД. сабе, каму. Параніць, параніцца (тады “насіцца” з абвязанаю рукою, пальцам — “як з цацкаю”).каму.
ЗРАБІЦЦА НА ЯБЛЫКІ.
ЗРАБІЦЬ ЛАД.
ЗРАБІЦЬ ЛАСКУ
Гл. ЗАТЫЧКА АД (з) ПУСТОГА ДВАРА (хлева). Гл. ЗАТЫЧКА АД (з) ПУСТОГА ДВАРА (хлева). Са сваёй працы, працаю сваіх рук, з працы рук (жыць, існаваць і падобн.).
Люты, бязлітасны, круты ў адносінах да каго, задзірлівы; чорт, д'ябал.
Зусім зблізку, з непасрэднай бліжніны ад каго, у каго (выбегчы, выскачыць, выгнаць). Гл. АСЫПАЦЬ ЗОЛАТАМ. З паляўнічай [лавецкай] фраз. Ч. Пяткевіч: калі ў лесе на зайца нападае многа камароў, ён выбягае на поле, кідаецца на зямлю, качаецца; а паляўнічы лёгка застрэльвае зайца. Такое паляванне мае асобную назву: забіць зайца з-пад камароў. Рэч. п. (Ч. Пятк., КДПР). з-пад сабакі.
ЗНЯЦЦА НА КАРТАЧКУ.
ЗНЯЦЬ НА КАРТАЧКУ
Так уздумалася, так раптоўна захацелася, так сабе (зрабіць, сказаць). Малыя грошы, малая сума грошай.
З ЛАДУ ЗБІЦЦА.
ЗЛАЖЫЦЬ СМАЛЕНУЮ КАБЫЛУ.
ЗЖАРЫЦЬ СКУРУ
Так мала, што ўсё адно як зусім няма (шчасця, радасці).
Фатаграфавацца.
(прэ). З адцен. непаш., пагардл. Становіцца моташна, агідна, невыносна.
2.
З далёкіх часоў, ад старадаўнасці.
ЗГОРБІЦЦА Ў ТРЫ ПАГІБЕЛІ.
З ГОРЛА ПРЭ (лезе).
ЗГУБІЦЬ СА СВЕТУ
Без нічога, нічога не маючы, нічога не атрымаўшы (прыйсці, пайсці, вярнуцца).
З розуму тронуцца, звар'яцець; з розуму выбіцца. Глузд (глузды) — розум, мазгі.
ЗГЛАДЗІЦЬ СА СВЕТУ
Анічога не рабіць.
ЗГАНУ ДАВАЦЬ (даць)
хто, што. Карціць, непакоіць, трывожыць.
З ВЯКОЎ ВЕЧНЫХ.
З ГАЛАВЫ ВЫЙСЦІ
З ГАЛАВЫ ВЫКІНУЦЬ
Пад сакрэтам, шэптам (расказваць, перадаваць, каб ніхто пабочны не чуў).
З адцен. асудж. Пляткарыць, выдумляць.
ЗВЕСЦІ З РОЗУМУ
ЗВЕСЦІ СА СВЕТУ
Гл. ВЕК ЗВЕКАВАЦЬ. Спрадвечна, заўсёды.
2.
Гл. З НОГ ВАЛІЦЦА. Калаціцца, трэсціся (з холаду, страху).
ЗБЫЦЬ CА СВЕТУ
ЗБЫТКІ ЧЫНІЦЬ
На бакі, па баках (пазіраць, паглядаць, глядзець).
Гл. У ВЫРАЙ ЗБІРАЦЦА.Рыхтаваць гасцінны стол: накрываць абрусам, раскладаць відэльцы, лыжкі, ставіць на стол стравы.
Страчваць стройнасць, зладжанасць; выходзіць, выбівацца з каляіны.
ЗАХАДЗІЦЬ НА ГАЛАВЕ (на галовах).
ЗАХВАРЭЦЬ НА КІШЭНЬ (на кішаню).
ЗАЧЫНІЦЬ (зачыняць) СВЕТ
Гл. НА АБАРАНКІ ЗАРАБІЦЬ. Гл. РОВАМ РАЎЦІ. Гл. БРАЦЦА ЗА РОЗУМ (за галаву). Гл. БРАЦЦА ЗА РОЗУМ (за галаву). Далёка (ісці, ехаць, збірацца і г. д.).
(пад плот) ВАЛІЦЬ (кідаць) што. Лічыць, прызнаваць як нявартаснае, кепскае (штосьці), мець за нішто (чыюсьці справу, працу, рэч).
ЗА НЯМА ШТО.
ЗАПАЛА КЛЯМКА. 1.
3.
Без дай прычыны, без падставы, за нішто.
ЗАМАЗВАЦЬ ВОЧЫ
З адцен. жартаўл. ці іран. Нічым не закусваць (п'ючы гарэлку).
каму. Раптоўна прыйшло ў галаву (пра нечаканае, выпадковае рашэнне, пра нечаканы, выпадковы ход).
ЗАКАВАЦЬ У КАЛОДКІ
Гл. ЗА БАКІ (бокі) БРАЦЦА. Гл. НА ДЗЕНЬ ЗАЙМАЦЦА. Гл. СВЕТ ЗАЙМАЦЬ. каму. Пра думку, намер, задуму, план, які даўно прыйшоў; карціць ажыццяўленне думкі, плана.
Вельмі даўно.
ЗАДАЦЬ ДЫХТУ
З адцен. зламоўн. (у кленічах). Быць павешанаму ці апушчанаму ў труне ў магілу.
ЗАГУДУ ДАВАЦЬ (даць)
Гл. ГЛЯДЗЕЦЬ (заглядаць) У ЧАРКУ (глыбока). каго. Перамагчы, паказаўшы поўную перавагу.
ЗА ГАЛАВУ БРАЦЦА (узяцца).
ЗАГАНУ ДАВАЦЬ
Гл. ДУШОЮ ЗАГАВЕЦЬ. чыёю Дзякуючы чыёйсьці галаве, розуму, толку, парадку, распарадлівасці, клапатлівасці.ГАЛАВОЮ.
Гл. ЗА БАКІ БРАЦЦА. Гл. ІСЦІ ЗА ВАДОЮ. Гл. ВЕСЦІ КУРНУ (курню). Завочна, пры адсутнасці каго (гаварыць на каго, нагаворваць на каго, смяяцца з каго).
За адным разам, адначасова, тым самым часам.
Цэтлікі: слоўнік, фразеалагізм, фразеалогія
Ответить