Мовазнаўства

І

ІДЗЕ СЛІЗКА. ПАЙШЛО СЛІЗКА.З адцен. жартаўл. Ідзе слізка (страва) — са смакам, хутка есца.

У нас госці былі. Што думаеце? Наставіла катлетаў, дык не вельмі, а ўсмажыла дзве гусі, свае каўбасы настанавіла — дык пайшлі слізка. Добрае і з'ядуць добра. А вып'юць па чарцы — другой, то ўсё пойдзе слізка. Сл. Ідзе слізка, але дно блізка. Вял. р., Кл. (Матэр. для сл.). І не грыбы, а ўсё ідзе слізка! Тамсама.Гл. ДЗЕСЯТАМУ ЗАКАЗАЦЬ. Гл. НОГІ ВЫПРУЦІЦЬ. Выйсці са строю, страціць працаздольнасць, стаць аслабелым. 

І ДЗЕСЯТАМУ ЗАКАЗАЦЬ.

І НОГІ ВЫПРУЦІЦЬ.

І З КАПЫЛОЎ (з капылля) ДАЛОЎ. 1.

Надта ж рана!.. Няма і шэсцьдзесят, а ён, кажаш, і з капылоў далоў. У дарозе з Мін. на Лаг. Дзвесце выпіў — і з капылоў далоў. Слабец ён. Мін. р., Астр. Гарад. Адну ночачку не паспіць, а хай сабе і недаспіць — і з капылля далоў. Вагэтакі ён. Малад. р., Радашк.Збаяцца, спалохацца, здацца (перад нечаканасцю, перад нечаканым ускладненнем становішча, пры складанай сітуацыі). 

2.

Прасіўся: “Вазьмі, начальнік, у разведку”. Не ўзялі, бо чуць што, якое акружэнне ці другая бяда, дык ён табе і з капылоў далоў. Мін. р., Даш.З адцен. падкрэсл. Вельмі падобныя, аднолькавыя; як дзве кроплі вады (пра людзей). 

І КРОШКІ (крошачкі, ка*пачкі, брызачкі, кропелькі, парашы*нкі) ПАДАБРАЎ (пабраў).

Увесь бацька — і крошкі падабраў. Бял. р., Кл. (Матэр. для сл.). Васіль — увесь дзед, ён і крошкі дзедавы пабраў. Гл. р., Кл. І крошкі матчыны пабраў [пра сына, падобнага, як дзве кроплі вады, да маткі]. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV). І брызачкі падабраў. Значыць: падобны ва ўсіх нават драбніцах. (І. Нас., СБП). Мой Васілёк увесь чысценька Сцяпан. Усе крошкі падабраў. Каб і не казаў — пазнаў бы. Слон. р., Ст. С. (П. Ст., Пол.) Ён і крошачкі падабраў: і вушы, і носік, і бародачка — ну ўсё, як у Сцяпана. Гл. р., Кл. Дачка — уся маці, і капачкі падабрала. Тамсама. І парашынкі падабраў. (І. Нас., СБП). І крошкі пабраў. Палес. (М. Фед., ЛБ, ІV). Увесь-увесь бацечка, і крошкі пабраў. Гл. р., пас. Я. Куп. І капелькі пабраў. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).З адцен. іран. І. Насовіч: кажуць пра беспадстаўную надзею. І лапкі палажыў — вельмі паспадзяваўся. (І. Нас., СБП). І лапкі палажыў — занадта паспадзяваўся, перабольшыўшы права на чыюсьці ласку, апе*ку. 

І ЛАПКІ ПАЛАЖЫЦЬ!

На рыбу разам схадзілі, дык і лапкі палажыў! Вельмі трэба ты яму!.. Гл. р., Кл. Я такіх не люблю. Зрабі яму дабро, дык і лапкі паложыць. Тады ўжо табе, знай, у вочы зазірае. Асіп.(ані) БЛІЗКА! 1. Ні ў якім разе, ні за што, поўная нязгода. 

І НІ

Хацелі, каб сталаваўся ў іх. Дык ён нічога, а жонка — і ні блізка! Сл. р., Шышч. Нашага [старшыню калгаса] хацелі перакінуць, але нашае праўленне і ні блізка! Кап. р., Ванел. Прасілася пад'ехаць, ды ён ані блізка! Чэр. Як ігнараванне. 

2.

Ён і вельмі каля яе [увіхаецца, заляцаецца], а яна і ні блізка, і глядзець не глядзіць. Пух. р., Хід. Хацела, каб зладзілі. Я і кажу: ці трэба вам сварыцца? Дык і ні блізка. Гл. р., Кл.

Параўн. (у руск.): ни в какую, ни за что.

І НЕ ЖЫЎ.З адцен. дакору. Жыць не можа (хтосьці, калі ён не атрымае чаго, калі не будзе задаволена яго пажаданне, калі не здзейсніць задуманага). 

Ось раз сустракае тую гожую дзяўчыну. Дык як убачыў, дык і не жыў! З першага погляду так закахаўся, што і жыць без яе не мажэ [не можа]. Сл. п., Вял. Рож. (А. Сержп., КАБСП). Схадзіў неяк на вечарынку, агледзеўся, што ў хлопцаў касцюмы — дык і не жыў: хаць [хоць] трэсні, хаць лопні, але купі і яму такі дарагі. Гл. р., пас. Я. Куп. Не абма*ніць — і не жыў. Навагр. р., Падкас.Гл. ЯК НЕ ЛЫСЫ.Гл. НОСУ НЕ ЎБІЦЬ. Часам, калі, у некаторых выпадках. 

І НЕ ЛЫС.

І НОСУ НЕ ЎБІЦЬ.

ІНШЫ РАЗ, ІНШЫМ РАЗАМ.

У мяне іншы раз так галава баліць, што, здэцца [здаецца], во-во звар'яцею, во-во на сцяну кінуся. Мін. р., Раг. Як да году, — іншы раз поўна ў лесе [грыбоў], а сёлета не вельмі што. Малад. р., Удр. Іншым разам уздумаюць і прышлюць якую сотню мне на абходак. Мін. р., Відаг. А іншым разам мне лепш аднаму, без хаўрусу, у грыбы ісці. Малад. р., Радашк.каму. Усё — і прытулак, і сяброўства, і блізкасць. 

І ПЕЧКІ І ЛАЎКІ

Разгледзеўся ён каля агню, ажно гэта хлопцы з яго вёскі. От ён і пытае ў хлопцаў, ці не ведаюць яны, што ў яго робіцца дома, як там адна жонка спраўляецца з гаспадаркаю. — А якое ёй ліха, — кажуць хлопцы, — як цябе не было, дык дзяк зрабіў там і печкі і лаўкі. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Яго там і печкі і лаўкі. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).

Параўн.: і седала і едала.

І РУКІ АТРАПАЦЬ (атрэсці).Зусім сцурацца каго, чаго, зусім парваць з кім, катэгарычна адмовіцца ад каго, чаго.Рабіць з ім? Ці ты не ведаеш? Ты і рукі атрапі ад такое хэўры. Гл. р., Кл. “Я і не бачыла, я і не чула, я ведаць не ведаю”, — і рукі атрапала. Бач як! Разам усё рабілі, разам хадзілі, адале [а потым] і рукі ад тае* атрапа*ла. Гл. р., Барб. Як чуць што якое — ён і рукі атрасе: “Мая хата з краю…” Гл. р., Кл. Спачатку і я хацеў будавацца, а тады падумаў дый рукі атрос. Малад. р., Клім. Гл. САБАКАМІ ІРВАЦЬ. Гл. СЛЕД ЗАМЯЛО. Ваяваць, пачынаць ваяваць, пачынаць вайну. 

ІРВАЦЬ САБАКАМІ.

І СЛЕД ЗАМЯЛО.

ІСЦІ ВАЙНОЮ. ПАЙСЦІ ВАЙНОЮ.

Нашто так? Нашто адзін на аднаго ідзе вайною? Гл. р., Вольн. І ў чатырнаццатым, і цяпер [1941 — 1945 гг.] не хто, а Нямеччына вайною пайшла. Тамсама. Як японец ішоў вайной на расейскага цара — смеху было: малы, а на каго ты лезеш? Карэл. р., Мірат.Плысці з цячэннем. 

ІСЦІ ЗА ВАДОЮ. ПАЙСЦІ ЗА ВАДОЮ. 1.

За вадою лёгка ідзе, а прыгані ты яе [лодку] назад!.. Карэл. р., Ярэм. І плыт за вадою ідзе добра. Гл. р., Хал. Прывязалі б стары [човен], а самі пераселі б у адзін, за вадою лёгка пойдуць. Тамсама. Нехта сарваў замок і сапхнуў з берагу, — знайдзі, калі пайшла за вадою. Тамсама. Юзік казаў, як у Нёмане: за вадою [на лодцы] без вясла лёгка ідзеш, а проці вады і вясло не вясло. А ў нас хоць як гані. Гл. р., пас. Я. Куп.Ісці за вадою — рабіць, дзейнічаць без разважання, не думаючы; не кіравацца сваімі, самастойнымі разважаннямі; не ўлічваць, што будзе ў выніку дзеянняў, учынкаў. 

2.

За вадою пойдзеш, да дабра не дойдзеш. Мін. р., Чуч. Як гэта за вадой ісці? За вадой пойдзеш, дык не вернешся. Мсц. р., Кр. Г.

Параўн. (у руск.): плыть по течению.

ІСЦІ НА ДАБРО. ПАЙСЦІ НА ДАБРО. 1.Наладжвацца, ісці (пра справы) на лад. 

Пасварыліся, што расходзіліся, хацелі распісацца [скасаваць шлюб], але цяпер пайшло на дабро. Мін. р., Угл. Колісь, мае дзеткі, жылі вельмі пагана. Але як пайшло на дабро, то і ўсе мае дзеці вы*жылі. А дзед памёр, як была гражданская [грамадзянская] вайна. Нараўл. р., Верб. (Хрэстам). Дужэць, здаравець, папраўляцца. 

2.

Не спаў сутак трое, кідаўся надта. А гэта заснуў. Ноч усю спаў і цяпер спіць. Мусіць, пойдзе на дабро. Мін. р., Слаб. Ісці на карысць, на здароўе. 

3.

Як каму: каму піва на дабро ідзе, а каму — і чаркі не вып'еш. Мін.Пачынаць жыць самастойна, станавіцца на свае ногі, зарабляць на сябе. 

ІСЦІ НА СВОЙ ХЛЕБ. ПАЙСЦІ НА СВОЙ ХЛЕБ.

Пайшлі дзеўкі на свой хлеб. Навагр. (П. Шэйн, БНП, 1962). Гадкоў пяць..., і меншанькі пойдзе на свой хлеб. Баран. р., Кут. Як пойдзе на свой хлеб — не раскідацьмецца. Люб. І табе ўжо час на свой хлеб ісці. Малад. р., Радашк.

Гл.: есці свой хлеб.

Гл.: быць на сваім хлебе.

Гл.: свой хлеб.

ІСЦІ (пускацца) НА ХІТРЫКІ.Хітраваць, свядома абманваць. 

Дзе розум, а дзе і хітрасць трэба. А як вунь тады? Што ж, каб не пайшлі на хітрыкі? Там бы і амін ўсёй сям'і быў. Паліцай пра адно, а я — другое. Хіба ж ім праўду казаць? Малад. р., Бак. А хіба забыліся, як рэзалі лес лучкаўскі? Купец плаціў ад ме*тры [ад метра]. Дык ён з Хведарам пайшлі на хітрыкі: зверху і збоку метровыя, а ўсярэдзіне кароценькія цялешыкі. Хто пяць метраў [пяць кубаметраў ставіў за дзень], а ў іх — восем. Гл. р., Кл. А нашто на хітрыкі ішоў? Тамсама. Дзе б сказаў, як там, дык пусціўся на хітрыкі. Тамсама.Добра весціся, гадавацца, пладзіцца (пра жывёлу, птушку, пчолы). З даўняга веравання: купленае, узятае з добрае рукі гадуецца шчасліва, не хварэе, — ідзе рукою, вядзецца, а з ліхой рукі — не ідзе рукою, не вядзецца. (Ч. Пятк., КДПР).Двое парасятак купіла, і нешта не пайшлі рукой, — худыя, не хочуць есці. Малад. р., Радашк. Хацела!.. Купіць у Дварэцкіх і каб пайшлі рукой? Тамсама. Колісь як не пойдзе рукою — карова ці конь, ці што — перапрадаюць, каб пайшло рукою. Гл. р., Кл. У іх свінні вечна не ідуць рукою. Тамсама. Кармі парсюка мукою — пойдзе рукою. (БППФ). А як ёй пойдзе рукою, як [калі] лажыцца з курамі, а ўстае з панамі? Гл. р., Кл. Доўбіку вельмі свінні ішлі рукою. Тамсама. Усё яму ідзе рукою. Ваўк. п. (М. Фед., ЛБ, ІV).Дзейнічаць насуперак звычаю ці чыйму жаданню, чыёй волі. 

ІСЦІ СУПРАЦЬ (проці) ВАДЫ. ПАЙСЦІ СУПРАЦЬ (проці) ВАДЫ.

Сустракае яго ландар дый кажа: от добры ты хлопец, толькі кепска робіш, што ідзеш проці вады. — Якое вады? Я ж нанасіў вады на цэлы тыдзень. — Я гавару, што калі чалавек ідзе з ветрам, то яму лёгка ісці, а калі пойдзе проці ветру, то вецер яго валяе. Сл. п., Бох. (А. Сержп., КАБСП). Як людзі, і ты з імі. А нашто супраць вады ісці? Малад. р., Радашк. Як усе так, а ты не так, — ой, цяжка проці вады ісці. Гл. р., Стар.

Параўн. (у руск.): идти против течения.

ІСЦІ (біцца) У ЗАКЛАД. ПАЙСЦІ (пабіцца) У ЗАКЛАД.Закласціся ў спрэчцы. 

Не будзь рызыкант такі. Ён ужо ў заклад біцца… Гл. р., Кл. Пойдзем, браткі, на места [горад], і вам скажу, калі будзе ў мае жонкі вячэра гатова, — і пайшлі ў заклад, бо браты не давалі веры. Ваўк. п., з-пад Росі (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). Так слова па слове — і пайшлі ў заклад. Тамсама. Адзін пан пайшоў з пастухом у заклад. Тамсама. Раз пайшлі ў заклад тры дактары, адзін кажа... Сак. п., з-пад Сух. (М. Фед., ЛБ, ІІІ, 2). От і пайшлі тут дзецюкі ў заклад на гарнец гарэлкі. Сл. п., Маз. (А. Сержп., СРБП). Дурань, што ішоў у заклад. Гл. р., Хал. Хай пахваліцца, як з тым пабіліся ў заклад, але ніхто не спраўдзіў. Гл. р., пас. Я. Куп. Няма тут чаго ісці ў заклад. Гл. р., Сымон.

Параўн. (у руск.): биться (побиться) об заклад.

ІСЦІ Ў ПРЫМЫ. Гл. ПРЫМАЦЦА (прыставаць, ісці) У ПРЫМЫ.Рознымі спосабамі, прыёмамі, шляхамі, заходамі (спрабаваць зрабіць што, падысці да каго, схіліць каго да нейкага кроку). 

І ТАК І СЯК.

Прабаваў і так і сяк — ані спосабу ног дастаць. Ваўк. п., з-пад Свісл. (М. Фед., ЛБ. ІІІ, 2). Не хацеў, каб Кузёмка меў такую жонку, але нябожчыца, мая баба, — светлы ёй рай, — пачала і так і сяк гаварыць дый угаварыла. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Я і так, я і сяк знарок зневажаю яго або кляну, а ён хоць бы што, маўчыць бы вады ў рот набраўшы. Тамсама.Як дадатак, калі кажуць пра багацце нейкага прадукту (мяса, рыбы), пра багацце пачастунку. 

І ТАК КАВАЛКАМІ (кускамі).

На вяселлі ўсяго было: і паранае, і смажанае, і так кавалкамі. Карэл. р., Лукі. У мае дачкі рыбы як дроў. Якое хочаш: і смажанае, і варанае, і так кускамі. Гл. р., Кл. Зае*дзь — за госця прымуць. Як нідзе нагасцю*ешся, будзе табе і смажанага, і варанага, і так кускамі. Тамсама. Што толькі душа прымае: і яечня, і студзень, і мача*нне; тут сырое, смажанае і так кускамі. Тамсама.Як сцверджанне адсутнасці, невыканання. 

І ТО НЕ.

Хаця б цурка дроў было — і то не. Бял. р., Кл. (Матэр. для сл.). Мой нічогачка не згатуе. Гатаванага з печы дастаць — і то не. Мін. р., Вос.Пра такое развіццё [гародніны — бурака, радыскі,. рэдзькі], пры якім з'яўляецца ствол і кветкі [пры гэтым звычайна двухгадовая расліна развіваецца, як аднагадовая]. 

ІСЦІ Ў СТОЛЬ (у ствол). ПАЙСЦІ Ў СТОЛЬ (у ствол).

Уся мая рэдзька пайшла ў столь. Гл. р., пас. Я. Куп. Мусіць, насланнё якое ці мо' пара* такая, што які год ідзе ў столь. Гл. р., Кл. У нас кажуць, трэба берагчы, каб не падмерзлі высадкі, тады ў столь не ісціме. Гл. р., Баян. Сама радыска не расце, а толькі ў столь пайшла. Люб. Бачылі, мама, як мая рэдзька — проста ўся чыста — у столь пайшла? Гл. р., пас. Я. Куп. Пайшло ў ствол. Мсц.Гл. У ТАНОК ІСЦІ (хадзіць). Не хацець нават глядзець на каго, што, бачыць каго, што; поўнае ігнараванне. 

ІСЦІ Ў ТАНОК.

І (ані) У ТОЙ БОК НЕ ГЛЯДЗЕЦЬ.

Кажу яму: так і так. А ён, мае родненькія, мае каханыя, і ў той бок не глядзіць. Гл. Да салдатаў [да службы ў салдатах] гуляў з ёю. А прыйшоў — і ў той бок не глядзіць. Тамсама. Не купуе [купляе] хусток, ані стужок, ані пацерак, ані ў той бок не глядзіць ды ўсё хамуты, капузы*, уздэчкі, пасвісцёлы і ўсё мужчынскія рэчы таргуе. Слон. п., Студар. (М.Фед.,ЛБ,1).Гл ЗЛАЖЫЦЬ СМАЛЕНУЮ КАБЫЛУ. 

ЗЛАЖЫЦЬ.

ІСЦІ РУКОЮ. ПАЙСЦІ РУКОЮ.